نگاهی به زندگی مهم‌ترین واقف نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی

امید حسینی‌نژاد | شهرآرانیوز؛ وقف سنت ‏حسنه‏‌ای است که از دیرباز به اشکال گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی، هدف‌دار، مترقی و دقیق نهاده است. صدقات جاریه به‌ویژه وقف یکی از بهترین و مؤثرترین شیوه‌های انفاق است که موجب می‌شود آثار و خیرات بخشش مال و کمک به مردم به‌ویژه محرومان و نیازمندان همیشه شامل حال واقف شود و از بهره‌های معنوی و اخروی آن سود برد.

 

در میان انواع روش‌ها و شیوه‌های انفاق و بخشش و خرج مال در راه خداوند، شیوه‌ای به اندازه وقف حائز خیر و برکت بسیار و همیشگی برای واقف و مردم نیست. بررسی تاریخچه وقف در اسلام نشان می‌دهد در طول دوره‌های تاریخی، واقفان متعدد املاکی را بر مدارس علوم دینی و وقف می‌کردند به گونه‌ای‌که مدارس مهمی همچون مدارس نظامیه در بغداد، مدرسه بیهقیه و سعیدیه در نیشابور و مدرسه الفاضلیه در قاهره که از مدارس مهم و معتبر جهان اسلام بودند و در ترویج فرهنگ و علوم اسلامی در جهان اسلام نقش مؤثری ایفا کردند به کمک درآمد موقوفات اداره می‌شدند.

 

نسخه‌های خطی مهم‌ترین منابع فرهنگ، تاریخ و اندیشه بشری است که بررسی همه‌جانبه آن‌ها به‌خصوص در ایران اسلامی که سهم بیشتری از این میراث را دارد بایسته‌تر به نظر می‌رسد. وقف‌نامه‌های ثبت‌شده روی نسخه‌های خطی که شمارشان کم نیست از منابع اصیل تاریخی است که کمتر مورد مطالعه و بررسی تحلیلی قرار گرفته است.

 

وقف قرآن بر مساجد و آرامگاه‌ها از رایج‌ترین انواع وقف است که فی سبیل‌ا... و با نیت تقرب به خداوند متعال و طلب رضا و آمرزش او برای تلاوت قاریان کلام‌ا... مجید و بهره‌مندی احیا و اموات از اجر و ثواب دنیوی و اخروی انجام می‌شود. این سنت خاصه در ایران در طول تاریخ حیات درخشان اسلامی‌اش رایج و متداول بوده است. یکی از مهم‌ترین نفایس گنجینه نسخ خطی آستان قدس جزوه‌ای قرآنی است که توسط والی اصفهان، کشواد بن املاس، از ارادتمندان اهل بیت (ع) در سال ۳۲۷ هجری قمری وقف این کتابخانه شده است. این نسخه نفیس قدیمی‌ترین اثر مکتوب این گنجینه است. کشواد بن املاس یک دوره جزوه قرآنی را وقف بقعه منوره رضویه کرده است که ۳ جزوه آن در مرکز نسخ خطی گنجینه رضوی موجود است و وقف‌نامه آن به خط زیبای این هنرمند خوش‌نویس است. این نسخه از حیث کتابت و آرایه‌های هنری بی‌همتاست و از عمر آن تا کنون ۱۱۱۴ سال گذشته است.

 

در میان نام‌های واقفان گنجینه نفیس آستان قدس رضوی، نام زنانی که نسخه‌های خطی را به این کتابخانه وقف کرده‌اند دیده می‌شود. یکی از این افراد «تاجماه بیگم» دختر میرزا عیسی قائم‌مقام مشهور به سیدالوزراست. میرزا عیسی معروف به میرزا بزرگ قائم‌مقام اول از سادات حسینی پسر میرزا حسن پسر میرزا عیسی فراهانی اهل هزاوه فراهان است. او معروف به سیدالوزرا و وزیر آذربایجان بود. خاندان قائم‌مقام از دوران صفویه و زندیه در کار دیوان و سیاست بودند و از ملاکین بزرگ مملکت به شمار می‌رفتند. فرزند دیگر وی میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی صدراعظم ایران در دوره محمدشاه قاجار بود.

 

میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی اول (میرزا بزرگ) که در ذی‌الحجه ۱۲۳۷ هجری قمری در تبریز وفات یافته و در امامزاده حمزه تبریز مدفون است دارای دو همسر بود. یکی همسری آذربایجانی بود که از او میرزا موسی‌خان و تاج‌ماه‌بیگم متولد شدند. میرزا موسی که تولیت آستان قدس را عهده‌دار بود، در ۱۲۶۲ هجری قمری در مشهد وفات یافت و تاج‌ماه‌بیگم، مشهور به حاجیه عمه، همسر شاهزاده ملک قاسم میرزا، فرزند فتحعلی‌شاه، بود.

تاج‌ماه‌بیگم به همراه برادر خود، میرزا موسی‌خان، که در دوره‌ای تولیت آستان قدس رضوی برعهده او بود، وقف‌های مهمی در شهر مشهد داشتند. اسناد این وقف‌نامه‌ها در کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است. حاج میرزا موسی‌خان، فرزند میرزا عیسی قائم‌مقام اول، برادر کوچک‌تر میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام ثانی و داماد فتحعلی‌شاه بود که در سال ۱۲۲۰قمری متولد شد. پس از مرگ پدر در سال ۱۲۳۷ قمری که میرزا ابوالقاسم سمت قائم‌مقامی محمدشاه را یافت، وزارت عباس‌میرزا نیز به میرزا موسی واگذار شد. او واقف موقوفات تبریز و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی بوده است. حاج میرزا موسی‌خان یکی از بهترین متولی‌باشی‌های آستان قدس رضوی بوده و در مدت ۴ سال تولیت خود اصلاحات زیادی در اداره امور موقوفات آستان قدس انجام داده است.

در فرهنگ مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی درباره او چنین آمده است:
«وفات ۱۲۸۲، از زنان نیکوکار، وی دختر میرزا عیسی قائم‌مقام و خواهر میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام (۱۱۹۳-‌۱۲۵۱ قمری) صدراعظم مقتول محمدشاه قاجار (۱۳۵۰-۱۲۶۴ قمری) بود. آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، او را از مهم‌ترین وقف‌کنندگان کتاب به کتابخانه آستان قدس رضوی معرفی کرده است.»

القابی مانند «خدارت و طهارت دستگاه»، «علیاجاه»، «فاطمه زمان» و «خدیجه دوران» که در این وقف‌نامه‌ها به حاجیه‌خانم داده شده، بیانگر مرتبت والای اوست. او زنی عفیف، مدیر و وجیه بوده و همه موقوفاتش از پدرش، قائم‌مقام بزرگ، به او ارث رسیده بوده است. موقوفات یادشده بعد از مرگ اندوه‌بار برادرش، میرزا موسی‌خان، انجام شده و می‌توان گفت ترس از حذف شدن، افتادن در دام دسته‌بندی‌های سیاسی و غصب و حیف و میل شدن املاک و نیز از دست‌دادن پشتیبانی خانوادگی باعث تأسیس این نهاد‌های وقفی شده است. تاج‌ماه‌بیگم برای ایمنی بخشیدن به مالکیت خصوصی خود و در عین حال داشتن قدرت و فرصت بیشتر در تملک و اداره املاک، به انجام این وقف اقدام کرده است.
او و برادرش، موسی خان، املاک و مستغلات و نسخه‌های خطی را نیز وقف آستانه مقدسه رضویه کرده‌اند که از جمله آن‌ها ۲ رشته قنات و چند نهر از زاینده‌رود است. تاج‌ماه‌بیگم به سال ۱۲۸۲ درگذشت و در حرم مطهر رضوی در رواق پشت سر در کنار موسی‌خان مدفون شد.

تاج‌ماه‌بیگم در شعبان ۱۲۶۲ قمری کتاب‌های برادرش، موسی‌خان، را وقف کتابخانه سرکار فیض‌آثار کرده است. در وقف‌نامه حاضر شمار ۱۴۰ مجلد کتاب وقف کتابخانه آستانه رضویه شده است. برخی تذکره‌نویسان شمار کتاب‌هایی را که وی وقف کتابخانه آستانه کرده است بسیار دانسته‌اند.
وقف‌نامه حاضر در حاشیه برگ اول نسخه خطی کتاب شرح تجریدالاعتقاد به شماره ۱۶۰ در کتابخانه آستان قدس رضوی قرار دارد.

هو الواقف على الضمائر وقف مؤبد و حبس مخلد شرعی نمودند - تقربا إلى ا... و طلبا لمرضاته- علیاجناب، طهارت‌وخدارت‌انتساب، قمرنقاب، خورشیداحتجاب، بلقیس زمان و مریم عهد و اوان، فخر المستورات المعظمه، عمدة المخدرات المحترمه، پرده‌نشین سرادقات عزت و جلال، خلوت‌گزین جمال سعادت و اقبال، طائفة بیت‌ا... و زائرة الرکن و المقام، السیدة الجلیلة المکرمه، حاجیه تاجماه بیگم -دامت أیام اقتدارها- به این جلد کتاب شرح تجرید را به انضمام یکصد و چهل جلد دیگر کتب موروثی سرکار خلدآشیان، فردوس‌مکان، برادر افخم خود، حاجی میرزا موسی‌خان -طاب سراه- را که در حال حیات منظور نظر آن جناب غفران‌مآب، مرحوم مبرور وقفیت کتب مزبوره بر آن مسطوره می‌برد. لهذا حسب‌المنظور، جناب مرحوم بر سرکار فیض‌آثار السید المعصوم و الامام المظلوم، الشهید المسموم و الغریب المغموم، عالم علم المکتوم، بدرالنجوم، شمس‌الشموس و انیس‌النفوس، المدفون بأرض طوس، الرضا المرتضى المجتبی، امام‌الجن‌والانس علی بن موسی الرضا علیه آلاف التحیة و الثناء.

 

تولیت موقوفه: و تولیت کتاب مزبور را با باقی کتب موقوفه مفوض داشتند در هر عصری از اعصار به متولی شرعی سرکار فیض آثار که کتاب مزبور را در کتابخانه مبارکه به کتابدار سرکار فیض آثار بسپارند که ضبط نماید و هر یک از علما و فضلا و مدرسین و طلاب ارض فیض قرین که محتاج به مطالعه و ملاحظه آن باشند و متولی شرعی مطمئن از عدم تضییع و تفریط و خروج از ارض اقدس باشد، قبض رسید سه‌ماهه اخذ و کتاب مزبور را تسلیم نماید و اگر زیاده احتیاج داشته باشد، تجدید نظر و نهایت اهتمام به عمل آورند؛ و جناب واقفة معظم الی‌ها أعیان موقوفه را از تصرف خود اخراج و به تصرف وقف واگذاشت، و صیغه وقف به شروط مرقومه جاری شد: «فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ» [صار]وقفا صحیحا صریحا شرعیا بحیث لایباع ولا یوهب ولا یرهن فی شهر شعبان المعظم من شهور سنه ۱۲۶۲.