به بهانه پخش فیلم مستند کودتای ۵۳ در جشنواره آنلاین سینماحقیقت

محمدناصر حق‌خواه | شهرآرانیوز - کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و برکناری دکتر محمد‌مصدق و بازگشت شاه به کشور پس از فرار به رم و مسائل مربوط‌ به ملی‌شدن صنعت نفت، پس از گذشت نزدیک به ۷۰ سال، هنوز هم موضوعی بحث‌برانگیز است و نظرات متفاوتی درباره آن داده و کشف‌های جدیدی درباره‌اش می‌شود.

 

شاید دلیل این همه برداشت متفاوت از یک موضوع خاص را بتوان از لا‌به‌لای حرف‌های «والتر مرچ» که برنده سه جایزه اسکار شده و تدوین و نگارش مستند «کودتای ۵۳» به‌کارگردانی تقی امیرانی را برعهده داشته است، یافت؛ جایی که درباره سختی ساخت مستندی درباره کودتای سال ۱۹۵۳ در مصاحبه تصویری‌اش گفت که اگر این کودتا در سال ۲۰۱۳ اتفاق می‌افتاد، ساخت مستند یا حرف زدن درباره این اتفاق، خیلی راحت‌تر و البته مستندتر بود. علت این موضوع هم در دست بودن تعداد زیادی ویدئو و تصویر و مصاحبه و خبر است که در دنیای آنلاین امروز، ساخت یک مستند تحقیقی را بسیار آسان می‌کند.

 

اما درباره اتفاقی در سال ۱۳۳۲ و ایران آن روزها، بیش از هر چیز، روایت‌های شفاهی آدم‌های حاضر در صحنه و معدود تصاویر و فیلم‌های باقی‌مانده می‌تواند کمک‌کننده باشد. نقطه عطف داده‌های تاریخی درباره ماجرا‌های سال ۳۲، اطلاعات طبقه‌بندی‌شده‌ای بود که در سال ۲۰۱۷ دولت آمریکا از حالت محرمانه بیرون آورد و در این اطلاعات، خیلی از مناسبات بین افراد و خیلی از موضوعات پنهان در کودتا آشکار شد؛ ازجمله دخالت مستقیم سیا در براندازی دولت دکتر مصدق؛ البته دولت انگلیس به‌عنوان یک متهم اصلی دخالت در اتفاقات آن مرداد عجیب و یکی از ذی‌نفعان مهم در مسئله نفت، هنوز هم پس از سال‌ها دست داشتن در عملیات کودتا، مسئولیت آن را قبول نکرده است.

 

اما در مستند کودتای ۵۳ که ساخت مشترک کشور‌های ایران و انگلیس است، به‌وضوح اطلاعات طبقه‌بندی شده آمریکایی‌ها در سال ۲۰۱۷ نقش تأثیرگذار داشته است و بعضی منتقدان، این را یکی از ضعف‌های این مستند می‌دانند و ادعا می‌کنند که این مستند، مدرک یا سند جدیدی رو نکرده است و به مرور آن چیزی می‌پردازد که شاید پیش از این هم دردسترس بوده است. از زمره این منتقدان، عبدا... شهبازی-پژوهشگر تاریخ معاصر- است که البته بر نقطه برتری و مزیت‌های این مستند تاریخی نیز اشاره می‌کند.

هرچند پیش‌تر گفتیم که بعضی منتقدان ادعا می‌کنند این مستند، کمتر اطلاعات دست‌اولی به مخاطب می‌دهد، آقای امیرانی در طول ۱۰ سال تحقیق برای ساخت این مستند، نکات کمتردیده‌شده‌ای هم یافته است؛ مانند مصاحبه‌ای از «نورمن داربی‌شایر»، مامور سابق ام‌آی‌سیکس در ایران که وجوه تازه‌ای از کودتا را روشن می‌کند.

اما از منظر فرمی، این مستند به‌دلیل در دست نبودن تصاویر زیاد و برای خسته‌کننده نشدن تکرار تصویر کسانی که با آنان مصاحبه می‌شود، به بازسازی صحنه‌ها و استفاده از بازیگران روی آورده است و برای همین از «ریف فاینز»، بازیگر نامزد جایزه اسکار و برنده بفتا، در نقش «نورمین داربی‌شر» در ساخت این فیلم استفاده شده است.

 

همان‌طور که گفته شد، مستند کودتای ۵۳، حاصل ۱۰ سال تحقیق پیگیر امیرانی است و هزینه سنگینی هم داشته است؛ به همین دلیل «پل زنتس»، امیر امیرانی و احمد کیارستمی به‌طور مشترک این فیلم را تهیه کرده‌اند و حالا پس از حضور و موفقیت در جشنواره‌های خارجی، این مستند به بهترین و شاید مهم‌ترین جایی رسیده است که می‌توانست در آن اکران شود؛ ایران. مستند امیرانی در چهاردهمین جشنواره سینماحقیقت پخش شده است و شما هم می‌توانید آن را آنلاین ببینید.