کاهش دعوا به سبک محله ترمیمی

برخی می‌گویند برای کاهش نزاع، باید هزینه انجام آن را بالا ببریم. این پیشنهاد، مربوط‌به مبحثی در حقوق کیفری با عنوان «اقتصاد جرم» است که می‌گوید اگر هزینه ارتکاب جرم افزایش یابد، میزان وقوع آن کم می‌شود؛ مثلا برای کاهش سگ‌گردانی، یک راه این است که فرد را مجازات کنیم. راه دیگر این است که هزینه و زحمت نگهداری از سگ را افزایش دهیم، کاری که ژاپن می‌کند.

 

یعنی باید صاحب سگ، کیفی به همراه داشته باشد و فضولات سگ را جمع کند، حیوان را به هر جایی نبرد، سگ آلوده به شپش نباشد و‌.... این دیدگاه در کلیات، درست است، اما د‌رباره کاهش نزاع باید دید منظور چیست. اگر منظور این است که مجازات نزاع را تشدید کنیم، الزاما جواب نمی‌دهد، چون برای بخشی از نزاع‌کننده‌ها، مجازات ترساننده و بازدارنده نیست. چاقو می‌کشند و همدیگر را لت‌و‌پار می‌کنند و هیچ ابایی از حبس و شلاق ندارند؛ تازه اگر سه ماه حبسشان بشود شش‌ماه، افتخار هم می‌کنند. اما اگر منظور از افزایش هزینه نزاع، به‌طور مثال، افزایش هزینه فروش و نگهداری سلاح سرد باشد، می‌توان با اطمینان بیشتری در‌مورد تأثیر مثبتش صحبت کرد.

ما در دیدگاه ترمیمی می‌گوییم باید مسئله را حل کنیم، نه اینکه روی نتیجه تمرکز کنیم. نزاع همان نتیجه است که باید ریشه‌هایش بررسی شود. ریشه نخست و مهم نزاع، منافع است. افراد به‌خاطر منافعشان درگیر می‌شوند، چون خط‌کشی و تنظیم‌گری درستی انجام نشده است. مثلا در موضوع آپارتمان‌نشینی، فرد، فضایی مشاع را که تمام واحد‌ها در آن سهم دارند، از آن خود کرده و راه‌پله‌های طبقه آخر را بسته، به این بهانه که خودش در طبقه آخر ساکن است و دلیلی ندارد بقیه به این طبقه رفت‌و‌آمد کنند. قواعد تنظیم‌گری منافع هم تمهید نشده و وضعیت، نزاع‌آمیز است. تصور کنید در این شرایط، عوامل تحریک‌آمیزی مثل پیامد‌های کرونا هم پیش بیاید، معاشرت‌ها کم شود، تحمل افراد پایین بیاید، وضعیت اقتصادی دچار چالش شود و... در چنین شرایطی باید انتظار افزایش نزاع را داشت.

ممکن است پرسیده شود چرا مردم به‌جای مراجعه به قانون، برای احقاق حقشان، خودشان دست به‌کار می‌شوند. یکی از دلایل مهم، طولانی‌بودن فرایند‌ها در نظام کیفری است. برخی هم به‌دلیل شأن اجتماعی‌شان مایل نیستند پایشان به کلانتری و... باز شود.

در محله ترمیمی که به‌صورت آزمایشی در سیس‌آباد درحال انجام است، رویکردمان را بر پیشگیری از وقوع نزاع گذاشتیم. به معتمدان محله که به‌معنای واقعی، نماینده محله هستند، آموزش‌هایی دادیم. اتاق ترمیمی را در دفتر تسهیلگری راه‌اندازی کردیم که دم دست اهالی محله است. اختلافی باشد، آنجا می‌آیند و گفتگو می‌کنند.

 

در بسیاری موارد، مسئله حل می‌شود و گاهی هم نمی‌شود. تبعات مثبتش را روی کاهش نزاع‌ها دیده‌ایم؛ مثلا در یک مورد، طرفین براثر اختلاف ارث و میراث، در آستانه نزاع بودند که خوشبختانه حل شد. همین سه ماه پیش، بر سر اجرای پروژه‌ای عمرانی، اهالی محله برای دستگاه اجرایی، خط و نشان می‌کشیدند که جاده را می‌بندیم و فلان و بهمان می‌کنیم. با حضور معاون خدمات شهری، شورای حل اختلاف و طرفین دعوا، جلسه‌ای برگزار و بحث شد. حل کامل مسائل اجتماعی، زمان‌بر است. تفاهم اولیه‌ای ایجاد شد و طرفین به این نتیجه رسیدند که دست‌کم بخشی از تصورات و حرف‌هایشان درست نیست.