چیستی گفتار مطلوب در بیان امام‌علی (ع)

چگونه سخن بگوییم؟ چه سخنانی را بر زبان جاری کنیم؟ امیرمؤمنان امام‌علی (ع) منطق سخن گفتن و راه چگونه سخن گفتن را به جهانیان آموزش داده‌اند. پیشوای سخنوران و امیر سخن درباره چه گفتن و چگونه گفتن فرموده‌اند: إنکم مؤاخذون باقوالکم فلاتقولوا الّا خیراً (غررالحکم و دررالکلم، ج ۳، ص ۶۵، حدیث ۳۸۳۷ / عیون‌الحکم و المواعظ لیثی واسطی، ص ۱۷۳) قطعا شما برای سخنانتان، مؤاخذه و بازخواست می‌شوید، پس جز خیر نگویید.

امام‌علی (ع) در جمله «مؤاخذون باقوالکم» اهمیت سخن را به جهانیان گوشزد می‌کنند. اقوال جمع قول به‌معنای لفظ و حرف و عقیده و سخن و اظهارنظر در رأی و حکم‌دادن و حکم کردن است.
«مؤاخذون» صیغه جمع اسم مفعول از ماده أخذ در باب مفاعله است. واژه مؤاخذه در فارسی کاربرد دارد و به‌معنای بازخواست و حسابرسی و بررسی و ممیزی و محاکمه و ضرورت پاسخگویی و سرزنش و ملامت و مجازات است.

در این بیان امام‌علی (ع) به همه سخنوران و خطیبان و همه سخنگویان هشدار داده‌اند که هرجا درباره هرچیزی حرف می‌زنند، در گفتارشان دقت کنند؛ چون هرکس باید پاسخگوی اقوال و سخنانش در پیشگاه خداوند و خلق باشد. «اقوال» انسان از «اعمال» شمرده می‌شود و باید همواره در هر کلمه‌ای که بر زبان جاری می‌سازد، دقت کند. امیرمؤمنان (ع) در این حدیث پس از هشدار اساسی و یادآوری لزوم پاسخگویی همه افراد به همه سخنان و اقوالشان، راهبرد اصلی پاک‌سازی سخنان خویش و سلامت قولی را نشان داده‌اند.

امام در جمله «فلا تقولوا الّا خیراً» در قالب حصر ادبی، خطاب به همه انسان‌ها فرموده‌اند: جز خیر نگویید. در کلمه «خیر» چارچوب سخن مطلوب نهفته است. انسان‌ها به خیر علاقه دارند. خیر آن سخنی است که نفع حقیقی دارد و صلاح و سود و لذت و سلامت و نیکی و خوبی را دربر دارد و حق و صحیح و پاک و مطابق حکم خدا و سنت پیامبر و اهل‌بیت (ع) است. خیر در مقابل شر و ضرر است.

امام‌علی (ع) اقوال را مقید به خیر فرموده و دستور داده‌اند: منحصرا و جز خیر نگویید. به تعبیر دیگر اقوال شما همواره فقط خیر باشد. بی‌تردید سخنان دروغ و تهمت و افترا و غیبت و تمسخر و لج‌بازی و متابعت از شیطان و هوای نفس و کینه‌ورزی و غضب و شهوت و ریاست‌طلبی در خیر جای نمی‌گیرد. انسان در هر سخنی که درباره دیگری می‌گوید، باید کاملا دقت و بررسی کند. تنها اگر خیر بود، سخن بگوید، وگرنه حرف نزند. همگان باید در نقد و انتقاد‌ها و مذاکرات و مناظرات و ارزیابی‌ها و سخنرانی‌ها در چارچوب خیر سخن بگویند. با کلام خیر، رضایت خدا و پیامبر و امامان علیهم‌السلام و خشنودی انسان‌ها و آرامش و امنیت گفتاری برقرار می‌شود.

امام‌علی علیه‌السلام در رهنمودی دیگر، درباره چگونگی سخن گفتن فرموده‌اند: جمیل القول دلیل وفور العقل (غررالحکم‌ودررالکلم، ج ۳، ص ۳۶۹، حدیث ۴۷۷۶ / عیون‌الحکم و المواعظ، ص ۲۲۳)؛ گفتار نیکو، دلیل بسیاری عقل است. در این حدیث، کلمه «جمیل» برای قول آمده است. سخن باید زیبا و آراسته و دل‌نشین و باصفا و صمیمیت و پاک و حق باشد. شایسته است مؤمن و شیعه امام‌علی (ع) همواره زیبا سخن بگوید و فقط سخن خیر از او شنیده شود و سخن خیر را زیبا و آراسته بگوید.