آسیب‌شناسی مطالعات زنان در خراسان

غلامرضا آذری خاکستر | شهرآرانیوز؛ یکی از مباحث مهم در مطالعات تاریخ معاصر، زنان محسوب می‌شوند. در واقع، بررسی موشکافانه نقش زنان در تاریخ و تحولات فرارو، ایجاب کرده است محققان نگاه ویژه‌ای به گذشته تاریخی و نقش و اهمیت زن در پژوهش‌های محلی داشته باشند. نگاه مردسالارانه به تاریخ‌نگاری موجب شده است زنان به حاشیه روند یا نادیده گرفته شوند. بنابراین، تاریخ‌نگاری درباره زنان با چند مشکل اساسی روبه‌روست.

 

نخست، نبود انسجام در اسناد و مدارک تاریخی مرتبط با زنان. دوم، این‌گونه تحقیقات به عنوان مباحث جدید مطرح شده است. بر این اساس، ورود به این مقوله تلاش و زحمات خاص می‌طلبد. در تاریخ‌نگاری‌های محلی، زنان کمتر دیده شده‌اند و بیشتر داده‌های تاریخی در محورهایی، چون تاریخ سیاسی و حکام و وقایع مرتبط با آن ثبت شده‌اند. تاریخ زنان شهر مشهد نیز از این قاعده مستثنا نیست.

 

تأمل در اسناد و مدارک تاریخی حاکی از آن است که به طور پراکنده گزارش‌هایی درباره تاریخ زنان وجود دارد. با جمع‌آوری و تحلیل آن، می‌توان جنبه‌هایی از نقش زنان مشهد در تاریخ و تحولات دوران معاصر به دست آورد و بخشی از تاریخ زنان مشهد را بررسی کرد، هرچند تاریخ پررمزوراز خطه خراسان و مشهد منحصر به محتوای بایگانی‌ها و اسناد نیست و باید در میان آثار شعرا و ادیبان نیز جست‌وجو کرد. از جمله ملک‌الشعرا بهار در ابیاتی ضمن انتقاد از اوضاع خراسان در اواخر دوره قاجار به حضور زنان خارجی در مشهد و فعالیت‌های آن‌ها در شهر پرداخته و در این زمینه چنین سروده است:

اندر این شهر پدید آمده مادامی چند/ بسته بر پای دل خسته ما دامی چند
گشته ایام به کام دل ناکامی چند/ بعد از این ما و سر زلف گل‌اندامی چند
فتنه در شهر فزون است به ما کاری نیست/ رایت امن نگون است به ماکا ری نیست
ما چه دانیم که دشمن به گناباد چه کرد/ یا عدو در درجز فتنه و بیداد چه کرد
طبس از دزد و دغل ناله و بیداد چه کرد/ ما برآنیم که آن لعبت نوشاد چه کرد
سر ظهر است دهن خشک و کسالت بسیار/ کار‌ها ماند به عصر‌ای بت شیرین‌گفتار‌ای پسر سفره بینداز که شد وقت ناهار/ راستی عصر بنا بود سواری و شکار

 

در تاریخ معاصر، مقام و منزلت زن تا آنجا اهمیت دارد که در تقویم ملی سالروز میلاد حضرت فاطمه (س) به نام زن نام‌گذاری شده است و حتی در میان اسناد تاریخی موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سندی به شماره ۸۵۱۹ نگهداری می‌شود که محتوای آن مربوط به برگزاری مراسم جشن در روز تولد حضرت فاطمه (س) است. هرچند ۱۰۸ سال از تاریخ این سند می‌گذرد، برگزاری چنین مراسمی در گذشته نیز معمول بوده است. در این سند تاریخی سید جواد ظهیرالاسلام حسینی به خازن‌التولیه دستور می‌دهد همچون روال سابق، مقدمات جشن مولود حضرت زهرا (س) با شکوه در حرم مطهر برگزار شود.

 

تا‌کنون نویسندگانی، چون بنفشه حجازی در کتاب «به زیر مقنعه» به بررسى جایگاه زن ایرانى از قرن اول تا عصر صفوى پرداخته و پژوهش‌های متعددی درباره جایگاه زنان تألیف شده است از جمله «زن در عصر صفوی» تألیف مهرداد نوری مجیری، کتاب «سفر دانه به گل: سیر تحول جایگاه زن در نثر دوره قاجار» تألیف مریم عاملی رضایی، «اسنادی از مدارس دخترانه، از مشروطه تا پهلوی» به کوشش سهیلا ترابی فارسانی و ...، ولی اغلب این نوشته‌ها به کلیاتی از تاریخ زنان اکتفا کرده‌اند و به طور کلی، تاریخ زنان مشهد مورد تحلیل قرار نگرفته و حتی مقالات مستقل در زمینه تاریخ زنان مشهد تألیف نشده است. طی ۳ سال اخیر مطالعاتی جدی درباره تاریخ زنان مشهد در نشریه شهربانو انجام شد که می‌تواند قابلیت کتاب مستقلی داشته باشد. در شهربانو تلاش شد بخشی از تاریخ زنان مشهد و خراسان بر مبنای گزارش‌های تاریخی مورد تأمل و تحقیق قرار بگیرد، و به چند پرسش اساسی در این زمینه پاسخ داده شود.
زنان مشهد و خراسان چه نقشی در تاریخ و تحولات تاریخی دارند؟
مهم‌ترین شاخصه‌های فعالیت زنان مشهد در تاریخ محلی در چه محور‌هایی است؟
نقش و جایگاه زنان مشهد در برخورد با تحولات تمدنی و شهری چگونه بوده است؟