بودجه و حکمرانی خوب شهری (۲)

برخی معیار‌های حکمرانی خوب شهری عبارت‌اند از: قانونمندی، شفافیت، جهت‌گیری توافقی، اثربخشی، کارایی و پاسخ‌گویی.
بر اساس بند ۱۲ ماده ۷۱ قانون انتخابات شورا‌های اسلامی شهر تصویب بودجه، اصلاح و متمم بودجه و تفریغ بودجه سالانه شهرداری و مؤسسه‌ها و شرکت‌های وابسته به شهرداری با رعایت آیین‌نامه مالی شهرداری‌ها از وظایف این شوراهاست. زمانی که بودجه در مرجع رسمی سازمان تصویب می‌شود، به‌عنوان یک قانون ابرای همه ارکان اجرایی مدیریت شهری لازم‌الاجرا و یکی از ابزار‌هایی است که به‌طور گسترده برای برنامه‌ریزی و کنترل استفاده می‌شود. عدول از خط‌مشی‌های تعیین‌شده در بودجه از سوی مدیران اجرایی شهرداری‌ها خارج از اختیارات، مجاز نیست و منجر به پیگیری و تعقیب قانونی خواهد شد. اگرچه قوانین و مقررات زیادی از سوی مراجع رسمی و ذی‌صلاح برای راهبری و حکمرانی شهری تصویب و ابلاغ شده، اما همچنان قانون بودجه سالانه به‌عنوان یک لایحه جامع قانونی برای فعالیت‌های شهرداری‌ها مطرح است.

شفافیت امروزه به‌عنوان مهم‌ترین معیار حکمرانی خوب مطرح است. شفافیت می‌تواند مانع بسیاری از سوءجریان‌ها و فساد‌ها شود. انتشار کامل اطلاعات در بخش عمومی از طریق کانال‌های مختلف برای آگاهی عموم شهروندان از شیوه‌های مرسوم شفافیت در سازمان است. در بند ۱۰ ماده ۷۱ قانون شورا‌ها تأیید صورت جامع درآمد و هزینه شهرداری که هر شش‌ماه یک‌بار در شهرداری تهیه می‌شود و انتشار آن برای اطلاع عموم و ارسال نسخه‌ای از آن به وزارت‌کشور از وظایف شورای شهر تعیین شده است. این موضوع که عملکرد درآمد‌های تحصیل‌شده در بودجه سالانه هر شش‌ماه باید به اطلاع شهروندان برسد، گامی در راستای شفافیت قلمداد می‌شود.

بودجه‌بندی قدرت مدیران را در پیش‌بینی آینده افزایش می‌دهد، مدیران را در بهره‌برداری از فرصت‌های پیش‌آمده به‌بهترین وجه قادر می‌سازد و همچنین آنان را در پیش‌بینی مسائل و گام‌برداشتن در راستای حذف یا کاهش مشکلات توانمند می‌سازد. معمولا نخستین مرحله از چرخه بودجه‌بندی، برنامه‌ریزی برای عملکرد سازمان از همه جنبه‌ها به‌عنوان یک مجموعه واحد است. زمانی که در برنامه‌ها و خدمات و پروژه‌ها ردیف‌های مشخصی با مبالغ ریالی معین و همچنین نحوه تأمین این منابع تصویب می‌شود، دقیقا این جهت را به مدیران می‌دهد که در توافق با مراجع سیاست‌گذار و ناظر به چه سمت‌وسویی باید حرکت کرد. برای نمونه اگر به ردیف‌های کلی مصارف در بودجه سال ۱۴۰۰ شهرداری مشهد نگاهی بیندازیم، این جهت‌گیری‌ها تا حدودی مشخص است:

- اعتبارات هزینه‌ای (جاری): ۴۸,۸۰۱,۶۴۰,۰۰۰
- تملک دارایی‌های سرمایه‌ای: ۹۲,۸۱۶,۹۶۰,۰۰۰
- تملک دارایی‌های مالی (بازپرداخت بدهی): ۲۹,۹۷۲,۷۹۹,۰۰۰
- خالص مصارف سازمان‌ها و شرکت‌ها و مؤسسه‌های وابسته: ۸,۱۹۱,۴۷۳,۰۰۰
- منابع انتقالب به سال آینده: ۴,۳۰۴,۰۰۰,۰۰۰
- جمع کل: ۱۸۴,۰۸۶,۸۷۲,۰۰۰
در این جدول مشخص شده است که در سال ۱۴۰۰ باید ۹۲۰ هزارمیلیاد ریال باید پروژه عمرانی و سرمایه‌گذاری در مشهد اجرا شود و نیز حدود ۳۰ هزارمیلیارد ریال باید از بدهی‌ها بازپرداخت شود. این خود به‌طور کامل جهت‌گیری‌ها را نشان می‌دهد.

اثربخشی معمولا میزان دستیابی به اهداف و کارایی نسبت ستاده به داده معرفی می‌شود؛ به‌بیان دیگر با چه امکانات و منابعی چه میزان خروجی حاصل شده و نرخ هر خروجی متناسب است یا خیر. اگر به مرحله دوم تا چهارم چرخه بودجه‌بندی در زیر توجه کنیم، موضوع کارایی و اثربخشی در آن دیده می‌شود: تعیین مرجعی برای مقایسه انتظارات مشخص‌شده با واقعیت موجود به‌عنوان ملاک سنجش؛ پیش‌بینی انحراف از برنامه‌ها و در صورت ضرورت اصلاح فعالیت‌ها در راستای دستیابی به اهداف؛ برنامه‌ریزی دوباره با درنظرگرفتن بازخورد ناشی از تغییر شرایط پیش‌آمده.

تصویب لایحه تفریغ بودجه به‌طور سالانه که بر اساس قانون یکی از وظایف شورای شهر است و نیز انتشار صورت‌های مالی سالانه، ابزار‌هایی برای پاسخ‌گویی هستند. تفریغ سالانه بودجه که میزان انحراف از برنامه‌ها و پیش‌بینی‌ها را مشخص می‌کند، ابزار تعیین کارایی و اثربخشی است. به‌عبارت دیگر، انتشار اطلاعات در قالب فرم‌های استاندارد برای ذی‌نفعان جنبه‌ای از پاسخ‌گویی و تجزیه‌وتحلیل انحراف‌های بودجه کمکی برای تعیین میزان اثربخشی و انحراف عملکرد از اهداف است. بهای تمام‌شده خدمات و کالا‌ها که اطلاعات زیرساختی برای بودجه‌ریزی عملیاتی است نیز کمک می‌کند تا کارایی عملیات روشن شود.
به‌طور خلاصه می‌توان گفت که امروزه بودجه به‌عنوان یکی از ابزار‌های حکمرانی خوب شهری می‌تواند مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گیرد و روزبه‌روز بر این کارکرد می‌تواند افزوده شود.
*عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی مشهد

توضیح: عنوان این یادداشت در هر دو قسمت «بودجه و حکمرانی‌خوب شهری» است.