گفتگو با آرمین ایثاریان کارگردان مستند «اسرار دریاچه»

شکیبا افخمی‌راد| مستند بلند «اسرار دریاچه» که اولین‌بار در دوازدهمین جشنواره «سینماحقیقت» به نمایش درآمد و موفق شد در این رویداد سینمایی جوایز بهترین فیلم‌برداری، بهترین تحقیق و پژوهش و تندیس «هنروتجربه» را از آن خود کند، این روز‌ها در گروه هنروتجربه روی پرده سینما‌های کشور رفته و توانسته است مخاطبان مختلفی را با خود همراه کند. این مستند با رویکرد علمی‌پژوهشی به معرفی منطقه باستانی تخت‌سلیمان و دریاچه‌ای پررمزوراز در استان آذربایجان‌غربی می‌پردازد؛ دریاچه‌ای عمیق با داستان‌ها و افسانه‌های بسیار درباره گنج‌های سلسله‌های مختلف تاریخی که به‌خاطر سمی بودن آب آن و قرارگیری در ارتفاع، تاکنون دست‌نیافتنی بوده و هیچ‌کس به اعماق آن نرسیده است. گروه سازندگان این مستند به رهبری آرمین ایثاریان، با انتخاب این موضوع برای فیلم خود ضمن آنکه توانسته‌اند فیلمی هم‌رده با مستند‌های شبکه نشنال‌جئوگرافیک بسازند، با همراهی چند دانشگاه معتبر ایران به اکتشافات جدیدی دست یافته و همچنین برای اولین‌بار عمق دریاچه را مشاهده کرده‌اند. همین موضوع نیز باعث شده است این فیلم علاوه‌بر جذب مخاطبانی که درباره این منطقه و داستان‌هایش کنجکاو هستند، بسیاری از علاقه‌مندان به بحث‌های علمی و پژوهشی و باستان‌شناسی را نیز با خود همراه کند. این فیلم در پردیس سینمایی هویزه درحال اکران است، از این‌رو شنبه ۲۰ مهر در ادامه نشست‌های نقد و بررسی هفتگی این پردیس سینمایی، نشستی با حضور آرمین ایثاریان، کارگردان و تهیه‌کننده اسرار دریاچه، در سالن شماره ۷ سینما برگزار و درباره مراحل ساخت فیلم صحبت شد. در پایان این نشست، کارگردان فیلم در گفت‌وگوی اختصاصی با شهرآرا، جزئیات بیشتری را از ساخت فیلم بازگو کرد.

خطر ورود به دریاچه
«اسرار دریاچه» ششمین مستندی است که درباره منطقه تاریخی تخت‌سلیمان ساخته شده است، اما این مستند با پنج فیلم دیگر متفاوت است. به‌گفته ایثاریان، در پنج مستند قبلی، تنها به جنبه‌های مردم‌شناسی و اسطوره‌ای منطقه و همچنین معرفی منطقه باستانی تخت‌سلیمان پرداخته شده است و هیچ‌کدام از این فیلم‌ها، رویکرد پژوهشی و علمی برای اکتشاف اعماق دریاچه تخت‌سلیمان نداشته‌اند؛ موضوعی که فیلم اسرار دریاچه براساس آن طراحی شده است.
این کارگردان با اشاره به مسموم بودن آب دریاچه به گاز آرسنیک و همچنین سختی‌های ورود به آن توضیح داد: ما در ابتدا با بررسی منطقه و نقشه‌برداری‌های مختلف، نقشه سه‌بعدی دریاچه را به‌دست آوردیم. بعد از آن نیز خطر ورود به آب را پذیرفتیم و در چند مرحله تا عمق‌های مختلف غواصی کردیم. در این بین، وقتی به عمق چهل‌ودومتری رسیدیم، دو نفر از غواصانمان دچار حادثه شدند و ما که دیدیم پایین رفتن بیشتر در عمق دریاچه، ممکن است به قیمت از دست دادن جانمان تمام شود، یک دستگاه کوچک زیردریایی از کانادا خریدیم و از عمق ۴۲ متر تا تراز ۷۷ متر را با این زیردریایی فیلم‌برداری کردیم.
به‌گفته او، چندسال پیش یک‌بار، یک نفر از متخصصان میراث‌فرهنگی تا عمق ۱۲ تا ۱۵ متری دریاچه را غواصی کرده بود که فیلم واضحی از همین عمق هم در دست نیست.
ایثاریان مدعی است تمام اطلاعاتی که امروز درباره دریاچه وجود دارد، نتیجه آن چیزی است که آن‌ها کشف و به سازمان میراث‌فرهنگی اعلام کرده‌اند.

هدف‌گذاری برای رسیدن به کف دریاچه
ایثاریان درباره چگونگی شکل‌گیری ایده ساخت فیلم اسرار دریاچه توضیح داد: من سال ۷۵ که دانشجو بودم، دانشگاه، ما را به منطقه تخت‌سلیمان برد. همان زمان افسانه‌هایی که بومی‌ها درباره این منطقه می‌گفتند و همچنین اینکه کسی تابه‌حال به پایین دریاچه نرسیده است، برای من جذاب بود. درواقع همان زمان جرقه‌های ساخت این فیلم در ذهنم ایجاد شد.
او در پاسخ به دلیل نپرداختن به وجوه دیگر منطقه تخت‌سلیمان نیز گفت: ما ۷۰۰ دقیقه تصویر ضبط‌شده استفاده‌نشده داریم که می‌توانیم براساس آن از منظر‌های مختلفی، چون میلِ پیدا کردن گنج در منطقه، نوع بافت جانوری و گیاهی و همچنین رؤیا‌ها و افسانه‌های مردم بومی درباره تخت‌سلیمان فیلم بسازیم، اما در این فیلم خاص، قصدمان فقط شناسایی دریاچه بود.
به‌گفته این کارگردان، رویکرد فیلم از اول، رسیدن به کف دریاچه بوده و هیچ زمان تغییر نکرده است، اما نوع روایت فیلم در طول این سه سال بار‌ها دستخوش تغییر شده است: «در نسخه اولیه ما قرار بود رضا کیانیان به‌صورت راوی اول‌شخص حضور داشته باشد و تمام اتفاقات از نگاه او روایت شود، اما او به‌دلایلی از حضور در کار منصرف شد. بعد از آن با بهرام رادان صحبت کردیم تا در فیلم حضور یابد. او نیز زمانی که متوجه شد گاز آرسنیک در منطقه وجود دارد و شنا در دریاچه سخت است، علاقه‌اش به حضور در فیلم را از دست داد. به این ترتیب، روایت فیلم کلا تغییر کرد. درواقع مختصات منطقه و سوژه باعث شد کار به‌سمتی برود که از صدای خود من به‌عنوان راوی اول‌شخص استفاده شود.»

لغو همکاری با نشنال‌جئوگرافیک به‌دلیل تحریم‌ها
یکی از موضوعات مطرح‌شده، پرهزینه بودن ساخت این فیلم و منابع مالی آن بود که ایثاریان درباره آن توضیح داد: باتوجه‌به نظر مثبت آقای سورنا ستاری، معاون علمی‌وفناوری رئیس‌جمهور، به پروپوزال این کار، هماهنگی‌هایی با این معاونت صورت گرفت و وامی به ساخت فیلم اسرار دریاچه اختصاص داده شد، اما این وام فقط برای بخشی از هزینه‌های فیلم کافی بود و من مجبور شدم از میانه راه، باقی هزینه‌ها ازجمله تهیه زیردریایی را خودم تقبل کنم.
به‌گفته این کارگردان، براساس توافق‌های اولیه صور‌ت‌گرفته با شبکه نشنال‌جئوگرافیک، او امیدوار بوده است که با فروش فیلم به این شبکه بتواند هزینه‌های فیلم را برگرداند، اما با تشدید تحریم‌ها این مسیر بسته می‌شود و شبکه نشنال‌جئوگرافیک نیز اعلام می‌کند که نمی‌تواند فیلم را بخرد.
او همچنین ابراز امیدواری کرد با برداشته شدن تحریم‌ها یا باز شدن مسیری برای تبادل محصولات فرهنگی، راهی برای فروش فیلم پیدا شود: «طبیعی است که زنده ماندن یک فیلم، به برگشت هزینه‌های آن بستگی دارد. ما نیز اگر پیش‌بینی می‌کردیم در فروش جهانی قرار است با این مشکلات روبه‌رو شویم، مسیر را به این شکل طی نمی‌کردیم.»
این کارگردان در ادامه به رایزنی‌های صورت‌گرفته برای نمایش این اثر در صداوسیما اشاره کرد.

طولانی شدن مسیر ساخت
ایثاریان برای ساخت فیلم اسرار دریاچه سختی‌های بسیاری را به جان خریده است. همین اتفاق نیز باعث شده است او ساخت فیلمی پرهزینه را در این زمان، دیگر منطقی نداند: «اگر همین گروه تولید فیلم اسرار دریاچه بار دیگر کنار هم جمع شوند، نمی‌توانند فیلمی در این سبک بسازند؛ چون دیگر آن توان و انگیزه را ندارند، بنابراین من بعید می‌دانم که برای کار‌های آینده چنین پروژه‌ای را انتخاب کنیم؛ چون در طول مراحل ساخت این مستند، بار‌ها با جانمان بازی کردیم.».
اما هــــمین سختی‌ها در طول سه سال‌ونیم ساخت فیلم، ایثاریان را از ادامه راه منصرف نکرده است: «من اصولا آدم سرسختی هستم؛ یعنی اگر کاری را شروع کنم، تا آن را به پایان نرسانم، رها نمی‌کنم. همین روحیه هم باعث شد که با همه سختی‌ها و گرفتاری‌هایی که داشتیم، مسیر را تا آخر ادامه دهیم؛ البته در این بین، سه یا چهار نفر بودند که نه به قهر بلکه به‌خاطر خستگی، گروه را ترک کردند؛ افرادی که تعدادشان نسبت‌به یک گروه هفتادنفره زیاد نیست.»
براساس گفته‌های کارگردان، در برنامه‌ریزی اولیه قرار بوده است تولید فیلم در هشت تا نه ماه پایان یابد، اما با طولانی شدن پژوهش‌های علمی و نقشه‌برداری و همچنین شرایط فصلی و زمستان‌های خیلی سخت منطقه، ساخت فیلم بیش از سه سال طول کشیده است.

سخت‌ترین چالش
ادامه صحبت‌هایمان با این کارگردان را به نحوه تعادل برقرار کردن میان بخش علمی و روایی فیلم اسرار دریاچه اختصاص دادیم؛ موضوعی که ایثاریان آن را سخت‌ترین چالش در ساخت فیلم معرفی کرد: «اینکه ما بتوانیم بین دانش و جنبه‌های علمی با جنبه‌های افسانه‌ای و اسطوره‌ای آشتی برقرار کنیم تا مخاطب بتواند با هر دوی آن‌ها ارتباط بگیرد، سخت‌ترین چالش ما در ساخت فیلم بود. ما باید ازطرفی مراقب می‌بودیم که دریافت‌های علمی، اسطوره‌ها را تخریب نکند و از طرف دیگر جنبه‌های افسانه‌ای، باعث تخریب صلابت علمی کار نشود. این خطری بود که ما پذیرفتیم. خوشبختانه نتیجه هم گرفتیم و گروه‌های مختلفی از مخاطبان توانستند با فیلم ارتباط برقرار کنند.»
او درباره تاثیر فیلم بر گردشگری منطقه نیز گفت: فیلم به‌صورت محدود در چند سینمای کشور اکران شده است، بنابراین نمی‌توانیم اثرش را بر روی گردشگری منطقه بررسی کنیم؛ البته جسته‌وگریخته برای نمایش گسترده‌تر آن، گفتگو‌هایی شده، اما هنوز مکانیزمی برای این کار درنظر گرفته نشده است.
به گفته این کارگردان، نمایش گسترده‌تر فیلم بستگی به میزان همکاری افراد در نهاد‌های علمی دارد که گویا فعلا دغدغه‌ای برای این موضوع ندارند
و خبری از آن‌ها نیست. ایثاریان که بعد از فیلم اسرار دریاچه، فیلم داستانی «پیله آهنی» را برای تلویزیون ساخته است، در ادامه فعالیت‌هایش بازهم قرار است فیلم داستانی دیگری را جلوی دوربین ببرد.
او بر این باور است که فیلم‌های داستانی مسیر ساده‌تری را برای تولید و پخش طی می‌کنند، بنابراین ساخت این فیلم‌ها حداقل به‌عنوان زنگ تفریح تا انجام یک پروژه سنگین دیگر، خوب است.