روایتی از انتشار نخستین کتاب‌های درسی

مصطفی توفیقی | شهرآرانیوز؛ «کتاب‌های درسی» از خاطرات مشترک نسل‌های گوناگون ماست. نوشته‌ها و تصاویری که توانست کودکان، نوجوانان و جوانان فلان روستا از بهمان شهرستان دورافتاده را به وسیله خطی از فرهنگ و حروف مشترک با کودکان و نوجوانان و جوانان خانه‌های مجلل کلان شهر‌ها پیوند دهد. نشر کتاب‌های درسی به صورت رسمی البته سابقه دیرین ندارد. تاریخ این عنصر تمدنی معاصر نیز برای ما ایرانیان، مشابه بسیار پدیده‌های تمدنی دیگر، به تجددگرایی هوشمندانه امیرکبیر باز می‌گردد، به تأسیس دارالفنون و تألیف کتاب‌های درسی آن. پس از عصر امیرکبیر، اما تألیف و نشر کتاب‌های درسی فراز و فرود‌های گوناگون به خود دیده است. به بهانه ۱۸ خرداد، سالروز واگذاری انتشار کتاب‌های دبستانی به دولت، مروری کرده ایم بر این فراز و فرود‌ها در تاریخ تألیف و نشر کتب درسی.

دارالفنون: سرآغاز چاپ کتب درسی

نخستین کتاب‌های درسی فارسی را باید نتیجه «گفتن‌های معلمان» غیر ایرانی و «نوشتن‌های مترجم ها»‌ی ایرانی دانست. میرزا تقی‌خان امیرکبیر با تأسیس دارالفنون، پای آموزگاران علمی کشور‌های گوناگون را به ایران باز کرد و نخستین کتاب‌های درسی را روی میز بچه‌ها گذاشت. پرفسور «ادوارد براون» تعداد این کتاب‌ها را که در چاپخانه دارالفنون به صورت چاپ سنگی تهیه می‌شده، حدود ۱۶۲ جلد بیان می‌کند.

مهدی قلی خان هدایت (مخبر السلطنه) نیز درباره مصنفان این کتاب‌ها چنین می‌نویسد: «در دوره اول دارالفنون معلمانی بوده اند که از همه، آثار جدیتشان باقی است، اما بعد‌ها آن دلسوزی را در کنار نداشتند: «کریشش» معلم توپخانه و ریاضی بوده، «میرزا زکی» پسر حاجی میرزا آقای مازندرانی که به پاریس رفته بوده و فرانسه می‌دانست، مترجم او بوده است. دکتر «پولاک» معلم طب و جراحی به مترجمی محمد حسین خان قاجار، چون کلوکه فرانسوی فوت می‌کند، حکیم باشی مترجم مخصوص اومی شود و «شلیمر نمساوی» به جای او به تدریس طب می‌پردازد. این شلیمر قرابادینی [کتاب داروشناسی]در طب و نباتات نوشته است که چاپ شده. مترجم به فرانسه، انگلیسی و آلمانی در اول کتاب، اسامی فارسی و عربی را مرادف کرده است و حواله به صفحات کتاب داده است. الحق نسخه‌ای پر ارزش است و جا دارد که تجدید چاپ شود.»

از مؤلفان پرکار کتاب‌های درسی دارالفنون، می‌توان به میرزا عبدالغفار نجم الدوله اشاره کرد. وی با شروع تحصیل در دارالفنون متوجه نقص و کمبود کتاب درسی شده و پس از ۱۷ سالگی که تدریس خود را در آنجا آغاز کرد، به فکر تألیف کتاب درسی افتاد. یکی از نوآوری‌های این مولف، در کتاب‌های درسی دارالفنون آن بود که برای نخستین بار مفاهیم علمی را از یک زبان اروپایی به زبان فارسی برگرداندند.

نخستین کتاب‌های دبستانی

میرزا حسن تبریزی نخستین مؤلف کتاب‌های درسی دبستان در ایران است و از وی ۲۷ عنوان کتاب درسی به جای مانده است که بدایه التعلیم، نهایه التعلیم، کفایه التعلیم، هدایه التعلیم و اخلاق برای شش کلاس دبستان از جمله آن‌هاست.

در سال‌های بعد مدارس ویژه‌ای در تهران و شهرستان‌ها دایر شد که کتاب‌های درسی را مؤسسان، مدیران و آموزگاران این مدارس تألیف و منتشر می‌کردند. در این دوره کتاب‌های درسی مانند «علمی در اخلاق و اصول و فروع دین» از میرزا یحیی دولت آبادی، «تعلیم الاطفال» در الفبا و قرائت فارسی از میرزا محمود خان مفتاح الملک، «شجره طیبه در اخلاق و اصول و فروع دین» از میرزا یحیی دولت آبادی و تاریخ مختصر ایران از محمد علی فروغی ذکاءالملک از این شمار است. در ادامه این روند، نخستین دبیرستان ایران در سال ۱۲۷۵ خورشیدی به نام «مدرسه علمیه» تأسیس شد. در این مدرسه علاوه بر درس‌های ادبی، درس‌های فیزیک، شیمی، ریاضی و طبیعی نیز تدریس می‌شد. این درس‌ها کتاب و برنامه منظمی نداشتند.

دبیران نیز برای تدریس، آموزش ویژه ندیده بودند. بیشتر این دبیران از کتاب‌ها و جزوه‌هایی که خود در دارالفنون داشتند در کلاس درس جزوه می‌گفتند و بچه‌ها می‌نوشتند. به این ترتیب، جزوه نویسی مهم‌ترین فعالیت آموزشی در این دوران بوده است. پس از تأسیس مدارس جدید، به تدریج تألیف کتاب‌های درسی دبیرستان آغاز شد. میرزا محمد علی خان فروغی معروف به ذکاء الملک، از جمله افرادی است که در نوشتن کتاب درسی پیشگام بوده است. وی نخستین کتاب فیزیک را برای دوره دبیرستان نوشته است.

نخستین کتاب‌ها مبتنی بر برنامه درسی

در سال ۱۲۹۰ که قانون وزارت معارف (فرهنگ) به تصویب رسید و آموزش همگانی و اجباری جزو وظایف دولت قرار گرفت، شورای عالی معارف به اقدامات مهمی دست زد که یکی از آن‌ها اصلاح برنامه مدارس بود. بنابراین، مهم‌ترین نوآوری در کتاب‌های درسی را در برنامه سال ۱۲۹۵ می‌توان دید. در این برنامه علم الاشیاء (علوم تجربی) و حفظ الصحه و اخلاق، از کلاس اول دبستان تا ششم، به صورت رسمی در برنامه آمده است. علاوه بر آن درسی به نام اعمال یدی و رسم در برنامه منظور شد. در ادامه و در سال ۱۳۰۰ خورشیدی دوباره مؤلفان ملزم شدند کتاب‌های درسی را مطابق برنامه‌ای که از سوی وزارت معارف به آنان ابلاغ می‌شد، تألیف کنند.

در همین برنامه بود که آموزش علوم در ایران از دوره دبستان آغاز و کتاب‌هایی نیز برای آموزش علوم نوشته شد، البته اندکی بعد به دلیل کمبود کاغذ و مشکل چاپ، تدریس علوم در دبستان‌ها به یک درس به نام «علم‌الاشیاء» آن هم برای کلاس پنجم دبستان، منحصر شد. در سال ۱۳۰٧و در زمان وزارت اعتمادالدوله نیز تهیه کتاب‌های درسی دبستان برعهده وزارت معارف قرار گرفت و نخستین بار کتاب‌های وزارتی در کشور انتشار یافت. به دنبال این اقدام مؤثر در مدت ۳ سال ۸۰ عنوان کتاب دبیرستانی به سرمایه وزارت فرهنگ منتشر شد. این کتاب‌ها که به عنوان «کتاب‌های وزارتی» معروف بودند، از نظر درستی مطالب و زیبایی چاپ و نوع کاغذ و جلدسازی نسبت به کتاب‌های قبلی از کیفیت به مراتب بهتری برخوردار بودند.

جنگ جهانی و واسپاری چاپ کتب درسی

جنگ جهانی دوم و پیامدهایش، نحوه چاپ و انتشار کتب درسی را هم بی نصیب نگذاشت. هم زمان با ورود نیرو‌های متفقین به خاک ایران، بهای کالا‌ها و خدمات در کشور افزایش و درآمد دولت کمتر شد. وزارت فرهنگ نیز که در فکر کاهش مسئولیت خود بود، تألیف و تهیه کتاب درسی را در سال ۱۳۲۴ آزاد اعلام کردکه ۲۰ سال ادامه داشت، اما نتیجه دلخواه حاصل نشد تا آنجا که جلال آل احمد مقاله «بلبشوی کتاب‌های درسی» را منتشر کرد.

نظام جدید: سرانجام بی انجام

با آمدن نظام جدید، نوآوری‌های فراوانی از نظر برنامه و کتاب درسی انجام شد. آموزش هنر و علوم تجربی از کلاس اول ابتدایی آغاز و در دوره ابتدایی و راهنمایی برای هر درس علاوه بر کتاب دانش آموز، کتاب راهنمای تدریس برای معلم تألیف و توزیع شد. بیشتر کتاب‌ها به صورت رنگی چاپ شده و معلم‌ها برای تدریس در کلاس‌ها آموزش لازم را می‌دیدند، اما مسائل مختلف مانع از رسیدن به هدف‌های نظام جدید شد.

برای نمونه، در فیزیک شادروان دکتر ابوالقاسم قلمسیاه و محمدعلی پیغامی کتاب‌هایی نوشتند که دارای مفاهیمی دقیق، انشایی روان، همراه با تمرین و فعالیت علمی و آزمایشگاهی برای دانش آموزان بود، اما مشکلات فراوانی که از نظر آموزشی و اجتماعی، به ویژه در آخرین سال پیش از انقلاب، به وجود آمد، موجب تعطیلی سازمان کتاب‌های درسی ایران شد.

انقلاب اسلامی: تحولات پیاپی

پس از انقلاب اسلامی، برنامه‌های درسی و به دنبال آن کتاب‌های درسی تغییرات و تحولات مثبت بسیاری داشته است. جدول مواد درسی و امتحانی و ساعت‌های تدریس پایه‌های تحصیلی دوره پنج ساله ابتدایی در سال‌های ۱۳۵۹، ۱۳۶۵، ۱۳۶۸ و ۱۳۷۳ و دوره راهنمایی در سال‌های ۱۳۵۹، ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ تغییر کرد و در سال ۱۳۸۲ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است و اگرچه که چاپ کتاب‌های تازه به دلیل شروع جنگ تحمیلی، در ابتدا با چا لش‌هایی روبه‌رو شد و به جز چند کتاب، بیشتر شان همان کتاب‌های درسی سال ۱۳۴۵ بودند، اما با تغییر نظام برای دوره‌های ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان، تغییراتی نیز در نوع و حجم مطالب تا سال‌های ۱۳۷۰ به وجود آمد که سبب بهتر شدن شرایط یادگیری در دانش‌آموزان شد.