«ارگ کلاه فرنگی» از بنا‌های منحصربه‌فرد بیرجند است

هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ شهر بیرجند به‌دلیل حاکم‌نشین‌بودنش در گذشته، اکنون بنا‌های بسیاری از دوره‌های مختلف در دل خود جا داده که روزگاری نه‌چندان دور محل سکونت و مأمن امرای محلی و اعیان و اشراف بوده است. خیابان مطهری این شهر چندان طولانی نیست، ولی تقریبا در انتهای آن و در جایی که بافت قدیمی و کاهگلی خانه‌ها و مغازه به‌یمن ورود فناوری دارد رنگ می‌بازد و تقریبا نزدیک میدان طالقانی، نرده‌های فلزی کنار خیابان، بافت کمی همگون خیابان را به‌هم می‌ریزد؛ پشت این نرده‌ها و آن‌طرف‌تر از درختان بلندش ساختمانی قرار دارد که امروز نماد بیرجند است.

اینجا زمین فرمانداری بیرجند است و کمی که از پشت نرده‌ها و لابه‌لای سبزی درختان فراتر بنگریم، بنای شش‌طبقه سفیدی می‌بینیم که قصه‌های تاریخی فراوانی دارد. سازمان میراث فرهنگی ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ این بنا را به‌عنوان ساختمانی قدیمی و ارزشمند ثبت‌ملی کرد.

این بنای زیگورات‌شکل ۶طبقه، «ارگ کلاه فرنگی» از بنا‌های منحصربه‌فرد و شاخص شهر بیرجند است که، چون برگ زرینی در دل شهر می‌درخشد؛ البته نام‌های دیگری هم دارد که «ارگ حسام‌الدوله» معروف‌ترین آن‌هاست.

یادگاری از دوره قاجار

محمدحسین حدیدپور تاریخ ساخت بنای آن را سال‌های ۱۲۶۴ تا ۱۳۱۳قمری می‌داند، یعنی دوره قاجار. این بنا زمانی محل حکومت حسام‌الدوله بوده؛ حسام‌الدوله از اعیان منطقه بوده که در دوره‌ای با عمویش، شوکت‌الملک، در بیرجند بر سر حکومت کشمکش داشته است. بنای زیبا و کم‌نظیر کلاه فرنگی بیرجند که چشم هر رهگذری را خیره می‌کند، هشت‌ضلعی شش‌طبقه‌ای است که فقط ۲ طبقه آن کاربری دارد.

به‌جز طبقه همکف، رنگ بقیه طبقه‌ها سفید است و پلانی هشت‌ضلعی دارند و درنهایت، بالاترین طبقه مخروطی‌شکل است. ورودی بنا از طبقه همکف است که به‌دلیل اتاق‌های فراوان از فرم طبقات بالایی پیروی نمی‌کند و پلانی مربع‌شکل دارد. همچنین در این طبقه ۴ هشتی به‌شکل قرینه قرار دارد.

درست در مرکز بنا حوض خوش‌فرم و زیبایی است و بر دیوار‌های فضای حوض‌خانه تا چشم کار می‌کند طاق‌نما‌ها و رف‌های تزیینی و کاربندی‌های لانه‌زنبوری است که ذره‌ذره چشم را می‌کشد به سمت آسمانه آن و به نورگیری در سقف ختم می‌شود. مقرنس‌ها و گچ‌بری‌های سفید در ترکیب با حوض آبی‌رنگ میان حوض‌خانه چنان چشم‌نواز است که دل‌کندن از فضا را مشکل می‌کنند؛ درواقع با توجه به تزیینات فراوان حوض‌خانه چنین به‌نظر می‌رسد که هسته اصلی بنا همین فضاست.

پلان حوض‌خانه هم هشت‌ضلعی است و یک‌متر پایین‌تر از کف بنا ساخته شده و احتمالا حوض و آب‌نمای آن وظیفه تهویه بنا را نیز به‌عهده داشته است. ارگ کلاه فرنگی بیرجند از لحاظ فرم‌بندی از کم‌نظیرترین بنا‌های ایران قلمداد می‌شود. مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروج است.

از ویژگی‌های دیگری که لذت تماشای بنا را بیشتر می‌کند، فرم متنوع طاق‌ها و طاق‌نماهاست که بنا را از یکنواختی خارج می‌کند و با ترکیبی از انواع قوس‌ها باعث ذوق تماشاگر و پرشدن دیده بازدیدکننده می‌شود.
محوطه بیرونی بنا آجرفرش است و در دوره‌های جدید بخش‌هایی از فضای آن با کج‌ذوقی آسفالت شده است. تصاویر قدیمی‌تر ارگ نشان می‌دهد که روزگاری ۲ بادگیر هم بر بام طبقه همکف بوده است.

بازدید از ارگ برنامه مشخصی ندارد

سال‌هاست به‌دلیل اینکه مالکیت بنا دست فرمانداری است و به‌طبع آن دغدغه میراث فرهنگی در اولویت این سازمان نیست، زمان بازدید بنا در تغییر است و برنامه مشخصی ندارد. بسیار جای افسوس است که امکان بازدید نماد و شناسه بیرجند این‌قدر محدود و بی‌برنامه است.

این ارگ به امیرحسن‌خان شیبانی منسوب است و سال ۱۳۵۶ مالکش، امیرعلم خزیمه، فرزند حسام‌الدوله، آن را به فرمانداری بیرجند اهدا کرد.

اف‌هیل انگلیسی‌تبار، از رؤسای بانک شاهی سابق در بیرجند، در کتاب «نامه‌هایی از قهستان» که محمدحسن گنجی، جغرافی‌دان بیرجندی، آن را ترجمه کرده است، می‌گوید: «حسام‌الدوله برخلاف اسلافش در شهر زندگی می‌کرد.» همچنین او در سال ۱۳۳۴قمری در بازدید از ارگ می‌نویسد: «ارگ هشت ضلعی آن نیاز محسوس به مرمت دارد، گو اینکه هنوز امکان سکونت دارد، اما متأسفانه قفل سنگینی بر در آن دیده می‌شود و به‌ندرت برای بازدید میهمانان خارجی مانند ما باز می‌شود. شیشه‌های پنجره طبقه فوقانی آن همه شکسته است و گچ‌بری‌های سقف که از پنجره‌های بی‌شیشه به انسان نگاه می‌کند، از شکوه روزگاران گذشته حکایت دارد.» او در توصیف جنگ‌وجدل‌های ۲ حاکم معروف بیرجند آن زمان هم حکایت‌هایی خواندنی دارد و روابط شوکت‌الملک و برادرزاده و رقیبش، حسام‌الدوله، را با توجه به نزدیکی به هردو با جزئیات بیان می‌کند.

با همه این تفاصیل، اسفند ۹۸ بود که سازمان میراث فرهنگی از ابلاغ نامه‌ای برای واگذاری ارگ کلاه فرنگی به این سازمان خبر و قول بازسازی کامل پس از واگذاری را داد، اما تاکنون گویا نامه هم کارساز نبوده تا ارگی که نماد بیرجند است همچنان در بلاتکلیفی باشد و بازدیدکنندگانش هنوز چشم‌انتظار باشند. فعلا فقط می‌توان بنا را از خیابان مطهری و آن‌هم از پشت حصار و شاخ‌وبرگ درختان دید، به امید اینکه روزی بتوان در دالان‌ها و جای‌جای هندسه هشت‌ضلعی‌اش قدم زد.

منابع:
محمدرضا بهنیا، بیرجند نگین کویر.
اف‌هیل، نامه‌هایی از قهستان.