پیشینه تاریخی آیین روز عاشورا در جوامع شیعی

درباره زمان پیدایش و شکل‌گیری مراسم روز عاشورا در میان جوامع شیعی، با استناد به گزارش‌های مورخان معتبر عراقی همچون ابن‌جوزی و ابن‌اثیر مبنی بر عزاداری‌های شیعیان بغداد در روز عاشورا که در زمان معزالدوله دیلمی (حکومت: ۳۳۴-۳۵۸قمری) از سال ۳۵۲قمری آغاز شد و در سال‌های بعد نیز ادامه یافت، دیدگاهی که میان بسیاری از اسلام‌شناسان و پژوهشگران تاریخ تشیع ازجمله علی‌اصغر فقیهی، هاینس هالم، حمزةالحسن و دیگران رواج یافته، آن است که این عزاداری‌ها نخستین مراسم رسمی و عمومی روز عاشورا در میان جوامع شیعی بوده است و در واقع آل‌بویه نخستین حکومتی بوده‌اند که از برپایی چنین مراسمی حمایت کرده و به ترویج آن پرداخته‌اند. چنان‌که گزارش‌های همان مورخان حاکی از برپایی مراسم جشن و سرور روز عید غدیر پیش از مراسم سوگواری روز عاشورا، یعنی به فاصله زمانی کمتر از یک ماه از آن بوده است.

 

سیدصالح شهرستانی نیز در کتاب «تاریخ النیاحة علی الامام‌الحسین (ع)» توضیح داده است که آل‌بویه نخستین کسانی نبودند که سوگواری و عزاداری امام‌حسین (ع) را به‌وجود آوردند، بلکه آن‌ها نخستین کسانی بودند که عزاداری را از حالت برگزاری پنهانی و خصوصی آن داخل خانه‌ها و مجالس شخصی خارج کردند و به میان بازار‌ها و خیابان‌ها آوردند.

 

شواهد و گزارش‌هایی نیز وجود دارد که در سال‌های پیش از سال ۳۵۲قمری، شیعیان بغداد به سوگواری برای امام‌حسین (ع) می‌پرداخته‌اند، اما این گزارش‌ها دلالتی ندارد بر آنکه این سوگواری‌ها به‌شکل مراسم رسمی و عمومی در روز عاشورا برگزار می‌شده است.

 

همچنین در کنار گزارش‌های برپایی مراسم روز عاشورای بغداد در دوره آل‌بویه، گزارش‌هایی نیز از برپایی مراسم روز عاشورا (و نیز مراسم روز عید غدیر) در قاهره در دوره المعزلدین‌ا... خلیفه فاطمی (حکومت: ۳۴۱-۳۶۵قمری) و به‌طور مشخص از سال ۳۶۳قمری، یعنی کمتر از یک‌سال از ورود وی به مصر، در منابع تاریخی نقل شده است.

 

با این حال، به‌نظر می‌رسد مراسم رسمی روز عاشورا از آنچه تاکنون عموم پژوهشگران می‌پنداشته‌اند، پیشینه کهن‌تری داشته است. مستند این ادعا، گزارشی است که به‌واسطه نقل‌قول ارزشمند مقریزی (درگذشته ۸۴۵قمری) مورخ برجسته مصر در دوره مملوکی از ابن‌زولاق (درگذشته ۳۸۷قمری) مورخ برجسته دیگر مصری که در سده چهارم هجری زیسته و دوره پیش و پس از ورود فاطمیان به مصر را درک کرده، به دست ما رسیده است.

 

عبارتی که مقریزی از ابن‌زولاق (احتمالا از کتاب مفقود وی «سیرةالمعزلدین‌ا...») نقل کرده، چنین است: «و کانت مصر لاتخلو من الفتن فی یوم عاشوراء عند قبر کلثم و قبر نفیسة بنت‌الحسن بن زید بن الحسن بن علی‌بن‌أبی‌طالب فی الأیام الإخشیدیة و الکافوریة و کان سودان کافور یتعصبون على الشیعة، و یتعلّق السودان فی الطرق بالناس، و یقولون للرجل من خالک؟ فإن قال معاویة أکرموه، و إن سکت لقی المکروه، و أُخذت ثیابه و ما معه، حتى کان کافور یوکل بأبواب الصحراء و یمنع الناس من الخروج.»

 

از این گزارش چنین برمی‌آید که در دوره حاکمیت بنی‌اخشید (۳۲۳-۳۵۸قمری) در نیمه نخست سده چهارم، شیعیان مصر در روز عاشورا در دو زیارتگاه نفیسه بنت حسن بن زید بن امام‌حسن (ع)، همسر اسحاق بن امام جعفرصادق (ع) که تا به امروز از زیارتگاه‌های برجسته و مشهور اهل‌بیت (ع) در مصر به‌شمار می‌آید و نیز در مزار کلثم یا کلثوم، دختر قاسم بن محمد بن امام جعفرصادق (ع) به سوگواری می‌پرداختند و البته در دوره کافور غلام اخشید (حکومت: ۳۵۵-۳۵۷قمری) با تعصب و سخت‌گیری وی و عمالش روبه‌رو می‌شدند. درواقع با استناد به این گزارش می‌توان گفت مراسم روز عاشورا پیش از دوره آل‌بویه و خلفای فاطمی مصر پیشینه داشته و با توجه به گزارش‌هایی که به دست ما رسیده، دست‌کم از نیمه نخست سده چهارم در میان جامعه شیعی مصر جریان داشته است.