در مورد ازاره های حرم مطهر امام رضا(ع)

«ازاره»، قسمت پایین دیوار‌های حرم با پوششی از کاشی یا سنگ است. ازاره‌های حرم مطهر که ارتفاع آن‌ها ۹۰ تا ۲۰۰ سانتی متر است، علاوه بر استحکام و زیبایی و پیشگیری از رطوبت، در آسان شدن نظافت نیز موثر است. قدیمی‌ترین ازاره حرم، ازاره زیر گنبد مطهر است که کاشی‌های زرین فام آن، به کاشی‌های سنجری معروف است.

این کاشی‌ها بیشتر به رنگ‌های لاجوردی، فیروزه ای، قهوه‌ای و سفید است. بر روی کاشی‌ها که به علت قدمت و زیبایی رنگ، از نفیس‌ترین کاشی کاری‌های حرم مطهر نیز به شمار می‌آید، تاریخ‌های متعددی از انتهای قرن ششم تا میانه قرن هشتم درج شده است.

این کاشی‌ها به همراه کاشی معرق ازاره دارالسیاده، تنها ازاره کاشی کاری باقی مانده در حرم است. در موزه آستان قدس رضوی نیز یک لوحه سنگی با نقوش تزیینی زنجیره‌ای ساده به ابعاد تقریبی ۵۰ در ۹۰ سانتی متر وجود دارد که عبارت «امر به عبدالعزیزبن آدم» به تاریخ ۶۱۵ هجری قمری، بر روی آن حجاری شده و احتمال می‌رود در ازاره بخشی از حرم مطهر نصب بوده است.

قدیمی‌ترین ازاره‌های سنگی منصوب در حرم مطهر، قاب بندی‌های سنگی ازاره کاشی دارالسیاده و ازاره مسجد گوهرشاد مربوط به دوره تیموری است. تفاوت در گزارش‌های قدیمی با آنچه امروز وجود دارد، نشان می‌دهد که اصل سنگ‌های دوره تیموری، باقی نمانده و در تعمیرات گوناگون، جایگزین شده است، اما تزیینات به کاررفته در ازاره‌ها با حفظ همان شکل قدیمی صورت پذیرفته است.

استفاده از ازاره‌های سنگی که در دوره تیموری معمول بود، در دوره صفوی و افشار نیز ادامه یافت. در اسناد اداری سال‌های مختلف به تعمیر ازاره مکان‌های گوناگون به ویژه ایوان‌ها اشاره شده است.

همچنین، ازاره کاشی برخی قسمت‌ها مانند مدرسه دودر با سنگ جایگزین شد. در دوره قاجار، سنت استفاده از سنگ در ساخت کف و ازاره بخشی از رواق‌ها ادامه یافت.

گزارش‌های مختلف حاکی از سنگ کاری یا نوسازی ازاره‌های صحن‌ها و رواق‌های توحیدخانه، دارالحفاظ، دارالضیافه، گنبد حاتم خانی، دارالسیاده و پایین پای مبارک در دوره قاجار است که برخی از این ازاره ها، تزییناتی نیز داشته است.

در دوره پهلوی، استفاده از ازاره‌های سنگی همچنان رایج بود. این ازاره‌ها مانند ازاره‌های دارالسرور، دارالذکر و دارالزهد اغلب به صورت تخته سنگ‌های الوان، بدون کتیبه یا تزیین خاص اجرا می‌شد.

این شیوه پس از انقلاب اسلامی نیز ادامه پیدا کرد. با این تفاوت که سنگ‌های به کاررفته تنوع بیشتری یافت و مهم‌تر اینکه تلاش شد در برخی قسمت ها، ازاره‌ها ساده نباشد و آرایه‌هایی در آن‌ها ایجاد شود.

آرایه ازاره‌های سنگی در دوره‌های تیموری و صفوی شامل نقوش هندسی مختصر به ویژه ستون‌های توکار تزیینی حجاری شده با طرح پیچک و پایه گلدان سرستون‌های مقرنس دار (مانند دارالسیاده و ایوان‌های شرقی و غربی صحن انقلاب) است.

حجاری یا منبت سنگ با نقوش گیاهی برجسته از آرایه‌های مهمی است که در دوره قاجار، در مکان هایی، چون دارالحفاظ، توحیدخانه، گنبد حاتم خانی و پشت سر و پایین پای مبارک به کار رفته است.

آخرین نمونه این نوع ازاره‌ها که با استادی و ظرافت بسیار، بر روی سنگ سیاه انجام شده، در رواق توحیدخانه باقی مانده، ولی رنگ آمیزی روی آن ها، از زیبایی شان کاسته است.

پس از انقلاب اسلامی با استفاده از تکنیک معرق و جفت کاری، نقش‌های هندسی گوناگونی در ازاره‌ها اجرا شده است. در ازاره رواق‌های دارالولایه و دارالاجابه، با استفاده از طیف‌های مختلف رنگی سنگ و نوار‌های بسیار ظریف و باریک از سنگ‌های سیاه و سفید، زیباترین گره‌های هندسی کند و تند نشانده شده است.

ازاره رواق‌های دارالحکمه و دارالکرامه نیز با چیدمان شطرنجی قطعات رنگی سنگ مرمر، از جلوه‌های بدیع حجاری دوره معاصر است.

همچنین در برخی ازاره ها، مانند ازاره صحن‌های جمهوری، قدس و جامع رضوی، با قاب سازی یا قرار دادن قطعات سنگ به شکل صفحات بزرگ یا چیدن سنگ‌ها به صورت خشتی، بر زیبایی نمای ازاره افزوده اند.

متن کتیبه ازاره‌ها شامل آیات قرآنی، احادیث و اشعار فارسی است که در برخی از آن‌ها به نام بانیان و سازندگان آن‌ها نیز اشاره شده است.

منبع: پنجره فولاد (درگاه فرهنگی تبلیغی حرم مطهر رضوی)