جغرافیای ملیت‌ها در مشهد

سمیرا شاهیان | شهرآرانیوز؛ حضرت رسول (ص) می‌فرمایند: «اطلبوا العلم ولو بالصین»؛ یعنی علم را طلب کنید، هرچند در چین باشد. برداشتی معمول از این جمله ما را به چه چیزی دلالت می‌دهد؟ در زمان پیامبر (ص) چین نماد کفر و دوردستی بوده است، اما حضرت بُعد مسافت و نوع مذهب صاحب دانش را در نظر نمی‌گیرد و مردمانشان را به علم‌آموزی دعوت می‌کند.

این روز‌ها با پیشرفت فناوری دیگر بعد مسافت مانعی بزرگ برای برقراری ارتباط نیست. علم هم دیگر محدود به منطقه‌ای خاص نیست، بلکه صحبت بر سر اصطلاح «دهکده جهانی» است که یک متفکر کانادایی در توصیف آینده جهان، تحت‌تأثیر وسایل ارتباط جمعی آن را به کار برد. با تکیه بر همین اصطلاح، همچنان که شهر‌ها و کشور‌ها گسترش پیدا کرده‌اند، روابطشان با همسایگان و حتی جهان نیز بیشتر شده است.

این روز‌ها صحبت از ظرفیت‌هایی است که می‌تواند شهر یا منطقه‌ای را به جهانی‌شدن نزدیک کند. مثل مشهد، کلان‌شهری که از حیث فیزیکی و داشتن مرز‌های مشترک با کشور‌های همسایه در ایران بی‌نظیر است و گردشگری مذهبی در آن به‌دلیل وجود بارگاه منور رضوی، بارزترین نقطه قوت است.

توجه مردم جهان به مضجع شریف امام رضا (ع) و شخصیت حکیم ایشان در کنار شاخصه‌های علمی و فرهنگی این شهر هرروز بر جهانی شدن آن صحه بیشتری می‌گذارد. اینجا زادگاه بزرگانی مثل حکیم ابوالقاسم فردوسی، خیام و عطار نیشابوری است.

سرزمین خراسان، مهد زبان و ادبیات فارسی، به‌گونه‌ای شده است که اکنون خراسان را همان چین زمانه پیامبر (ص) ساخته است تا مردم جهان راغب شوند که مفاهیم اصیل زبان و ادبیات فارسی را در اینجا بیاموزند. خراسانی که به شکل طبیعی با کشور‌های ترکمنستان و ازبکستان و تاجیکستان و افغانستان ارتباط تاریخی دارد و مرکز آن یعنی مشهد شهری زیبا، پاکیزه و برخوردار از انواع گردشگری‌هاست.

در گزارش پیش‌رو برای ورود به پرونده «نقش اثربخش ملیت‌ها در جهان‌شهرشدن مشهد» ابتدا به بررسی دو مفهوم «university» یا دانشگاه و «Cosmopulotis» یا جهانی‌شدن پرداخته‌ایم که نتیجه گفت‌وگوی ما با احسان قبول، مدیر همکاری‌های علمی و بین‌المللی و امور دانشجویان غیرایرانی دانشگاه فردوسی مشهد و محمدتقی هاشمی، مدیرکل امور اتباع خراسان‌رضوی است.

زمینه بین المللی شدن مشهد مهیاست

به باور احسان قبول، مدیر همکاری‌های علمی و بین المللی و امور دانشجویان غیرایرانی دانشگاه فردوسی مشهد، مفهوم واژه «University» که از «universal» به معنای جهانی است، از دوره آکادمی‌های افلاطون رایج بوده است. بر این مبنا انسان‌ها حق دارند بدون توجه به مذهب، نژاد و طبقه اجتماعی شان دانش بیندوزند؛ بنابراین دانشگاه یعنی یک جهان کوچک که افراد حاضر در آنجا فقط با انگیزه دانش اندوزی از کشور‌ها و ملیت‌های مختلف دورهم جمع شده اند.

مفهوم دوم نیز «جهان شمولی» است و بنابر عقلانیت عمومی و منافع بشری، انسان‌ها می‌توانند باوجود تمایز‌های فرهنگی، بومی، اقلیمی و مذهبی در یک دهکده جهانی گردهم بیایند. امروزه عصر دیجیتال سبب شده است درعمل مرز‌های فیزیکی برداشته شود و انسان‌ها به راحتی بتوانند با همه جهان ارتباط برقرار کنند. بروز بحران کرونا نیز این موضوع را تسریع و تقویت کرد.

این مقدمه، ما را به جمله‌ای می‌رساند که کم و بیش در هر محفلی آن را می‌شنویم؛ «مشهد متمایز از دیگر شهر‌های ایران است.» به نظر می‌رسد همه زیرساخت‌هایی که برای یک شهر بین المللی نیاز است، در اینجا فراهم شده است؛ فرودگاه بین المللی، راه آهن و ظرفیت زیاد پذیرش مسافر، به طوری که ۵۴ درصد از هتل‌های کل کشور در مشهد است و این شهر سالانه از حدود ۲۴ میلیون زائر و مسافر که ۶ میلیون نفرشان زوار خارجی هستند، میزبانی می‌کند.

اکنون بجاست که صحبت‌های محمدتقی هاشمی، مدیرکل امور اتباع خراسان رضوی را به آنچه احسان قبول گفت، پیوند بزنیم: «اکنون ۵۲ملیت در خراسان رضوی ساکن هستند. این استان همواره به دلیل برخورداری از جاذبه‌های مذهبی، فرهنگی، علمی و اقتصادی مورد توجه مهاجران و پناهندگان بوده است.

وجود حوزه‌های علمیه و علمای تراز اول دینی در کنار بارگاه ملکوتی امام هشتم (ع)، خراسان رضوی را به محل مناسبی برای تحصیل طلاب خارجی تبدیل کرده و سبب شده است فعالیت‌های گسترده‌ای برای تسهیل شرایط جذب طلاب خارجی در استان فراهم شود.»

مشهد، قطب علمی کشور

مطابق آمار هم اکنون ۵۲۰۰ نفر از طلاب شیعه و اهل سنت در مدارس علمیه و حدود ۷۰۰۰ دانشجوی بین الملل در مشهد به صورت رسمی مشغول به تحصیل هستند. البته تعداد دانشجویان بین الملل در استان به ۹۰۰۰ نفر می‌رسد و تعدادی از طلاب هم غیررسمی مشغول به تحصیل هستند. مدیر همکاری‌های علمی و بین المللی و امور دانشجویان غیر ایرانی دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است دیپلماسی علمی در مشهد هم ردیف دیپلماسی زیارت و چه بسا فعال‌تر از آن است.

احسان قبول می‌گوید: «با نگاهی به آماری که بیان شد، درمی یابیم دانشگاه فردوسی با فاصله رتبه نخست پذیرش دانشجوی بین الملل را در بین دانشگاه‌های کشور دارد. این قطب علمی، فضایی را فراهم ساخته است که هر فردی که دل در گرو دانش دارد، از هر جای جهان به این شهر بیاید و با فرهنگ اخلاقی و انسانی ریشه گرفته از تفکرات اسلام حقیقی و روح حقیقی پیام امام رضا (ع) آشنا شود.

به طور کلی گردشگری علمی که از زمان استقرار دانشجوی خارجی در یک شهر به دیپلماسی علمی تبدیل می‌شود، یکی از دلایل جهان شهرشدن مشهد است؛ بنابراین مشهد از یک سو به دلیل داشتن ارتباطات فیزیکی و آسانی برقراری ارتباط با همه نقاط جهان و از سوی دیگر قرارداشتن در جایگاه برتر علمی، کلان شهر مهمی است و حضور ملیت‌های مختلف در این شهر روزبه روز بر اهمیت آن افزوده است.»

مشهد مهمان نواز

باتوجه به آماری که مدیرکل امور اتباع خراسان رضوی در اختیار ما گذاشته است، ۹۷درصد از اتباع خارجی حاضر در استان، در مشهد سکونت دارند. عددی شبیه همین آمار، یعنی بیش از ۹۰ درصد اتباع ساکن در خراسان رضوی نیز از کشور افغانستان هستند.

محمدتقی هاشمی می‌گوید: «وجود بارگاه ملکوتی ثامن الحجج (ع)، هم مرزی با کشور افغانستان، وجود مراکز علمی دانشگاهی، حوزه‌های علمیه، مراکز اقتصادی و فرصت‌های تجاری ازجمله ظرفیت‌هایی است که باعث جذابیت استان ما برای اتباع خارجی شده است.

همچنین تجارت گسترده بین خراسان رضوی و افغانستان که به دلیل هم مرزبودن پررنگ شده، یکی از جاذبه‌های استان ما برای حضور تجار خارجی است که درراستای تسهیل فعالیت‌های تجارت خارجی، اقدام‌های مؤثری توسط دستگاه‌های مختلف و متولی صورت گرفته است. به طوری که از حدود ۱۰سال گذشته فعالیت‌های چشمگیری برای جذب سرمایه گذاران خارجی در استان آغاز شده است.»

این مسئول درباره تحصیل اتباع خارجی نیز بیان می‌کند: «دانشگاه فردوسی به عنوان یک مرکز آموزشی پیشرو، موفق به جذب تعداد درخور توجهی از دانشجویان اتباع خارجی شده است و اکنون ۶۰۰۰ دانشجوی خارجی در خراسان رضوی در حال تحصیل هستند. با توجه به چشم انداز‌های تعریف شده در برنامه توسعه، تسهیل شرایط ورود متقاضیان خارجی به مراکز آموزش عالی استان ازجمله اقدامات برای اتباع خارجی بوده است.»

در این باره مدیر همکاری‌های علمی و بین المللی و امور دانشجویان غیرایرانی دانشگاه فردوسی مشهد می‌گوید: «از حدود سال ۱۳۹۶ تاکنون حدود ۷۰۰۰ دانش آموخته غیرایرانی داشتیم.

در میان دانشجویان خارجی، دانشجویان افغانستانی دانشگاه فردوسی بیشتر در حوزه‌های علوم اداری و اقتصاد، حقوق و علوم سیاسی تحصیل می‌کنند. دانشجویان عراقی نیز در رشته‌های مهندسی کامپیوتر، الهیات و علوم قرآنی، حقوق و حسابداری تمایل به تحصیل دارند.

دانشجویان اروپایی مثل انگلیسی‌ها و آلمانی‌ها و ایتالیایی‌ها و نیز آمریکایی‌ها و چینی‌ها و دیگر ملیت‌ها بیشتر در رشته‌های زبان و ادبیات فارسی تحصیل می‌کنند و شاهدیم که دانشجویان دانشگاه‌های آکسفورد، کمبریج، استراسبورگ و دیگر دانشگاه‌های مهم جهان دست کم یک مقطع و دوره زبان آموزی خودشان را به گروه زبان و ادبیات فارسی و مرکز زبان آموزی دانشگاه فردوسی مشهد می‌آیند.

گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات مشهد با ۶۰ سال قدمت و باوجود اساتید نام آشنای این رشته ازجمله مرحومان فیاض و غلامحسین یوسفی و... جزو یکی دو گروه اول زبان و ادبیات فارسی کشور است.»

میزبانی جهان شهری در «مهمان شهر»

براساس آمار رسمی دولت مربوط به آمایش نهم، ۹۵۱ هزارو ۱۴۲ پناهنده افغانستانی و ۲۸ هزارو ۲۶۸ پناهنده عراقی در ایران ساکن هستند. از این تعداد حدود ۹۷درصد در مناطق شهری و نیمه شهری و ۳درصد در مهمان شهر‌ها زندگی می‌کنند.

مهمان شهر، شهرک یا محلی برای سکونت و زندگی اتباع خارجی است و مهان شهر تربت جام در استان ما که به اذعان کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، الگویی برای مهمان شهر‌های اسکان پناهندگان محسوب می‌شود، درواقع یک افغانستان کوچک است. از مشهد تا این شهرک که تأسیس آن به سال ۱۳۶۳ برمی گردد، با خودرو سواری یک ونیم ساعت راه است.

کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در سال۱۳۷۸ این مهمان شهر را به رسمیت شناخت و کمک‌هایی روانه آنجا کرد.

به گفته محمدتقی هاشمی، بیش از ۲۵۰۰تبعه و مهاجر خارجی در مهمان شهر تربت جام سکونت دارند. این مسئول می‌گوید: «با توجه به موج ورود آوارگان جدید از کشور افغانستان، مکانی در اردوگاه مراقبتی شهیدمطهری فریمان نیز برای اسکان موقت خانواده‌های تازه وارد پیش بینی کرده ایم.

حضور اتباع خارجی در استان ما از جنبه‌های مختلف قابل ارزیابی است، اما به طور کلی تجربه‌ای که پذیرش مهاجران در استان به وجود آورده است، به قید برنامه ریزی دقیق می‌تواند زمینه ساز استفاده بهتر از حضور ملیت‌ها در مشهد باشد.»

ارتباط متقابل اهالی مشهد با ملیت‌ها. حال باید پرسید با توجه به ظرفیت‌هایی که شمرده شد، ارتباط متقابل اهالی مشهد با ملیت‌های مختلف که با اهداف گوناگون به مشهد رفت وآمد دارند و در این شهر ساکن هستند، چه کمکی به جهان شهرشدن این کلان شهر مهم ایران می‌کند؟

مدیر همکاری‌های علمی و بین المللی و امور دانشجویان غیرایرانی دانشگاه فردوسی مشهد این طور پاسخ می‌دهد: «ساختمان جامعه بر پایه ارتباط است؛ ارتباط یکایک افرادی که در آن زندگی می‌کنند.

ارتباط یکی از عوامل تکامل انسانی است، به طوری که اگر فلاسفه می‌گویند انسان حیوانی متفکر است، علمای اجتماعی می‌گویند انسان موجودی است که میل به ارتباط دارد و این ویژگی عامل تکامل اوست. با تکیه بر ویژگی‌هایی که برای مشهد برشمردیم، من یقین دارم مردم این شهر، بین المللی‌ترین مردم در ایران و منطقه هستند.

در گذشته وقتی از فرد خارجی یا سفر به خارج از ایران صحبت می‌شد، جنبه عجیب وغریبی داشت، اما در این سال‌ها به ویژه با ارتباطاتی که با کشور‌های عراق و ترکیه برقرار شده، حضور ملیت‌های مختلف و رفت وآمد آن‌ها به مشهد به امری طبیعی تبدیل شده است.

اکنون سفر به نجف ساده‌تر از سفر به تبریز است، یا کسبه اطراف اماکن مذهبی و گردشگری بیشتر مشتریان و مخاطبانشان زوار بین الملل هستند و به همین دلیل تعامل با آن‌ها را بلد شده اند.

مردم مشهد احترام به زائران ملیت‌های مختلف را احترام به حضرت رضا (ع) می‌دانند و خودشان را خادم زائر امام رضا (ع) تلقی می‌کنند. بنابر همه آنچه گفته شد، به این نتیجه می‌رسیم که سطح اجتماعی و فرهنگی مردم مشهد بالا رفته و این تأثیر ارتباط متقابل شهروندان با ملیت‌ها در این شهر است.»

جهانی می‌اندیشیم

احسان قبول با اشاره به دوره‌ای که پذیرش دانشجویان غیرایرانی در دانشگاه فردوسی مشهد آغاز شد، می‌گوید: «اکنون که دانشگاه فردوسی مشهد از ۴۰ کشور جهان حدود ۲۷۰۰ دانشجو دارد، سخن گفتن درباره این موضوع آسان است. در سال ۱۳۹۲ که من به عنوان نماینده دانشگاه به عراق سفر کردم و از همان سال دانشگاه فردوسی اولین دانشگاهی بود که عراقی‌ها را پذیرش کرد، ارتباط دانشجویان ایرانی با این افراد به شکل امروز نبود، اما اکنون کاملا خارجی‌ها را از خودشان می‌دانند و به هیچ وجه نگاه‌های نژادپرستانه در نزد دانشجویان وجود ندارد.

یعنی سطح فرهنگی و نگرشی دانشجویان، استادان و کارمندان بالا رفته و نفس حضور هدفمند گردشگران و زائران خارجی این تغییر را سبب شده است. البته ما به نقطه مطلوب نرسیده ایم و همچنان اشکال‌هایی وجود دارد، اما در این ۹ سال هم در دانشگاه و هم در شهر و استان می‌بینیم که روز به روز به نقطه مطلوب نزدیک‌تر شده ایم.»

رئیس کارگروه آموزش زبان و ادبیات فارسی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی در ایران با بیان اینکه در دانشگاه فردوسی، فراتر از ایدئولوژی خاص وارد عمل شدیم، یادآوری می‌کند: «اکنون هم از چین و انگلستان و آمریکا و هم از عراق و افغانستان دانشجو داریم؛ هم از اهل تسنن و تشیع و هم از فرقه زیدیه؛ بنابراین تمایز‌های ملیتی و مذهبی مانعی برای تحصیل در این دانشگاه نیست، بلکه ما به یک دانشگاه بین المللی در تراز جهانی می‌اندیشیم که قرار است ارتقا پیدا کند و به جمع ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان برسد. از همین رو یکی از سه مأموریت اصلی برای ۱۰ سال آینده، بین المللی شدن دانشگاه در مفهومی است که بیان کردم.»