باغ تولیت مشهد، تنها گوشه سبز چهارباغ عهد تیموری

حسین بیات | شهرآرانیوز؛ ا...  یار خان قاجار دَوَلو ملقب به آصف الدوله به مدت سه سال (۱۲۴۰ تا ۱۲۴۳ هجری قمری) صدر اعظم ایران بود؛ صدراعظم فتحعلی شاه قاجار که پدر زنش نیز بود. در زمان صدارت او جنگ‌های دوم ایران و روسیه درگرفت که در نهایت به انعقاد عهدنامه ترکمانچای و جدایی بخش‌هایی از سرزمین ایران منتهی شد. خیانت او در گریز از میدان کارزار و لشکر عباس میرزا سبب عزلش شد؛ به همین دلیل در سال‌های بعدی پیوسته به دنبال بازگشت به جایگاه سابق خود بود.

پس از مرگ فتحعلی شاه، چون محمدشاه به سلطنت رسید، امیدواری او بیشتر شد. شاه جدید خواهرزاده اش بود، اما قائم مقام، کار صدارت را به خوبی پیش برد و نهایت چیزی که نصیب آصف الدوله شد، حکومت خراسان بود. حضور او به عنوان حاکم سبب شد که ته مانده باغ‌های «چهارباغ» عهد تیموری به تملک او درآیند.

چهارباغ را خواجه نظام الملک توسی، وزیر نامدار عهد تیموری، ساخته بود؛ باغ اول بهاری بود، یعنی هر آنچه در آن کاشته شده بود، در بهار به میوه می‌نشست. باغ‌های بعدی نیز همین طور به ترتیب به تابستان، پاییز و زمستان تعلق داشتند و هرکدام میوه فصل خود را می‌دادند. خواجه که معماری نیز می‌دانست، در چهارباغ عمارتی را بنا کرده بود برای اسکان حکام و والیان.

در دوره‌های بعدی و با تغییر حکومت ها، باغ‌های چهارباغ به مرور کوچک و کوچک‌تر شد، اما کوشک حکومتی تغییر چندانی نکرد و همچنان به عنوان محل اسکان اشخاص حکومتی مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ از این رو وقتی آصف الدوله به خراسان آمد، او نیز در کوشک حکومتی و ته مانده باغ‌های چهارباغ عهد تیموری سکنا گزید. حضور چند ساله او در این عمارت سبب شد که این باغ در میان مردم به «باغ آصف الدوله» مشهور شود.

او چند سال بعد، در سال ۱۲۶۲ هجری قمری از محمدشاه اجازه سفر بیت ا... الحرام را گرفت، البته قبل از آن، برای دو پسرش از شاه دستور گرفت؛ یکی «تولیت آستان قدس رضوی» برای محمدحسن خان سالار و دیگری منصب «نایب الحکومه» خراسان برای محمدعلی خان.

چندان طول نکشید که سالار با برادر خود هم داستان شد و در محرم همین سال در سودای حکومت، علیه دولت مرکزى طغیان کرد؛ طغیانی که با فراز و نشیب هایش چند سال طول کشید و در نهایت در زمان ناصرالدین شاه و مصادف با شنبه هشتم جمادی الاولی ۱۲۶۶ هجری قمری. مقارن عید نوروز به تدبیر امیرکبیر و با فتح مشهد فروخوابید. به دنبال آن، سالار با دو فرزندش، امیر اصلان خان و یزدان بخش خان، و برادرش، محمد على خان بیگلربیگی، اعدام شدند و به مصادره خانه‌های آصف الدوله نیز حکم داده شد.

سالار که در طغیان خود تا سبزوار را تصرف کرده بود، به گنجینه‌های حرم مطهر رضوی نیز دست درازی کرد و دستور داد تا از سیم و زر آستانه سکه بزنند و خرج سوارانش کنند. از این رو پس از کشته شدنش، فرزند دیگرش، محمدقلی خان، باغ، کاروانسرا و قنات و حمام سالار را از طریق وقف به آستان قدس واگذار کرد؛ باغی که محمدقلی خان به جبران جسارت پدر خود به آستانه بخشید، در واقع همان باغ آصف‏ الدوله یا مانده‌های چهارباغ قدیمی مشهد بود.

از دوره ناصرالدین شاه به بعد بود که این باغ‌ها مورد استفاده آستان قدس رضوی قرار گرفت. در اوایل قرن گذشته ابتدا مرکز ادارات آستان قدس و دفتر نایب التولیه‌ها از صحن عتیق به باغ سالار منتقل شد و دارالتولیه در بخش غربی باغ دایر شد.

سپس در بخش شرقی باغ انبار کارپردازی و شرکت فلاحتی وابسته به آستان قدس رضوی و چندین اتاق دیگر دایر شد. از این رو باغ سالار یا باغ آصف الدوله در این دوره به باغ تولیه یا باغ آستان قدس رضوی مشهور شد.

در سال ۱۳۰۷ خورشیدی از طرف اداره آستان قدس خیابانی به عرض ۳۰ ذرع و طول ۴۴۰ ذرع، در اراضی باغ تولیت احداث شد؛ خیابانی که باغ را به دو نیم کرد و تا کوچه سراب و سپس تا خیابان خسروی نو (احداث ۱۳۰۹ خورشیدی) ادامه یافت.

احداث این خیابان و به دنبال آن ساخت ۱۱۳ دربند دکان در حاشیه آن توسط آستانه، به کلی ساختار باغ قدیمی را تغییر داد. یک طرف خیابان، باغ تولیه بود و در طرف دیگر باغی که به واسطه حضور شرکت فلاحت به باغ فلاحت مشهور شد. باغ فلاحت، اما در ادامه با تصمیم متولیان آستانه، جای خود را به یک بازار بزرگ داد؛ بازار بزرگ مرکزی مشهد.

مردم امروز مشهد اگرچه باغ آصف الدوله یا سالار را ندیده اند، اما در جغرافیای شهری، محدوده چهارباغ کنونی را که به حرم مطهر منتهی می‌شود، منسوب به باغ سالار می‌دانند و قسمتی را که به مدرسه خویی می‌رسد، باغ آصف الدوله می‌خوانند.

در این بین تنها باغ تولیه است که تا حدودی حفظ شده است. امروز باغ تولیه در چهارراه شهدا که محل ادارات آستان قدس است، تنها بخش سبز باقی مانده از چهارباغ عهد تیموری است.

باغ رضوان بر روی نقشه مشهد / سال ۱۳۳۲ خورشیدی

جانمایی تعدادی از باغات مشهد بر روی نقشه اواخر قاجار

نمایی از قبرستان قتلگاه/ عکاس: عبدا...قاجار/ سال ۱۲۷۱ خورشیدی