حافظه مردمی؛ سرمایه هویت شهری

فراموش نمی‌کنم که در دوره شهرداری مهندس پژمان، روزی به ایشان گفتم وقتی تعبیر «مشهد قدیم» را می‌شنویم، نباید فکر کنیم از ۱۰۰ سال و ۲۰۰ سال پیش داریم حرف می‌زنیم، بلکه امروزه با گذشت هر دهه، باید برای دهه پیش تعبیر «مشهد قدیم» را به کار ببریم؛ چون سرعت تخریب باور‌های مردمی در هویت شهری چنان زیاد است که با گذشت هر دهه، حجم زیادی از هویت این شهر در حال نابودی است.

تردیدی نیست که شهر‌ها برای انسان‌ها ساخته می‌شود و توسعه می‌یابد و انسان‌ها تاریخ را می‌سازند و تاریخ، هویت آفرینی می‌کند. شهری که با تاریخش پیوند نداشته باشد، بی هویت می‌شود و شهر بی هویت، شهری زنده نیست. هویت‌های تاریخی و فرهنگی به شهر‌ها جان می‌دهد و زندگی را معنا می‌بخشد.

این هویت را باید در معماری بنا‌های شهری، در اصلاحات هندسی خیابان‌ها و میدان ها، در ساخت وساز‌های جدید و توسعه شهری، در نام گذاری‌ها و نشان‌های تاریخی هر شهر جست وجو کرد. مشهد شهری تاریخی است؛ تاریخی دینی، ادبی، فرهنگی، علمی و انقلابی دارد که هنوز بسیاری از این دانسته‌ها و داشته‌ها در حافظه مردمی است که در این شهر نفس می‌کشند؛ مردمی که دیروز را با خود به امروز آورده اند و اگر غفلت کنیم، چنان که بخش زیادی از این سرمایه را از دست دادیم، بقیه را هم از کف خواهیم داد. تاریخ شفاهی چاپ یا ضبط شده می‌تواند کمک خوبی باشد، اما از ثبت و ضبط آنچه دراختیار داریم، نیز نباید غفلت کنیم.

حافظه تاریخی مردم، بخش مهم و منبع زنده و قابل اعتماد در این هویت بخشی است. مدیران شهری بیش از هر چیز باید به این منبع اصالت دار رجوع کنند. به خاطر دارم مدیران شهری دوره قبل مشهد، می‌گفتند برای اصلاح هندسی میدان سعدی، آنچه در نظرسنجی مردم آن منطقه به دست آمده بود و در خاطر ساکنان آن محدوده باقی مانده بود، آب نمای وسط میدان بود؛ به همین دلیل در اصلاح و بهسازی میدان سعدی تلاش شد آب نما احیا شود.

این رویکرد، یعنی احترام به مردم و توجه به هویت شهری و تاریخی. این حافظه جمعی و مردمی، ارزشمندترین سرمایه مدیریت شهری برای اصلاح و توسعه شهر است. با این رویکرد، شهر دوپاره نمی‌شود و اندکی از ارتفاع آن دیوار بلند بین امروز و دیروز کم خواهد شد. در توسعه و بازپیرایی محله‌های مشهد، توجه به نام‌های قدیمی و آنچه در ذهن مردم آن محله از گذشته باقی است، می‌تواند دیده شود و بخشی از آن دست کم احیا شود.

مشهد در دهه‌های گذشته با این رویکرد پیش نرفته است و خاطرات و هویت‌های تاریخی و فرهنگی و انقلابی در نقاط خاطره انگیزی مانند میدان آزادی، میدان ده دی، میدان شهدا، میدان احمدآباد و بسیاری دیگر از از محله‌ها و میدان ها، قربانی توسعه شده و نشان‌های هویتی خود را از دست داده اند.

امروز ما از محله‌های قدیمی و هویت آفرین مشهد (به جز انگشت شمار نمونه‌های باقی مانده)، فقط تابلو‌های سنگی نصب شده در ابتدای هر محله را می‌بینیم که گذشته ازیادرفته آن محله را به نسل امروز بازمی نمایاند.

کاش سیاست، سرمایه، دانش و ذوق و خلاقیت در خدمت هویت شهری قرار می‌گرفت و دلسوزی و فرهنگ محوری، چاشنی توسعه می‌شد و مشهد تا این حد از گذشته خود دور نمی‌افتاد.