نگاه امام مجتبی (ع) به شأن و شخصیت انسان درس‌آموز و حیرت‌آور است

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ اگرچه دستیابی به مستندات قابل اعتماد و نیز نگاهی جامع به رویداد‌های تاریخی، از مقدمات ضروری در بهره ‏برداری از مطالعات تاریخی به‏ شمار می ‏آید، اما کافی نیست. گاه در فهم و تحلیل تاریخ، باید سؤالاتی مهم را دست‏مایه کشف عناصر پشت‏ پرده جریان‏‌های تاریخی کرد که به‏ صورت آشکار و صریح مورد توجه قرار نمی ‏گیرند و در متون تاریخی نیز خودنمایی نمی‌کنند. «تاریخ ‏نگاری تحلیلی» که مورد اشاره اهل فن است، ناظر به همین مقصود در مواجهه با تاریخ و رویداد‌های تاریخی است.

دوران زندگانی امام حسن مجتبی (ع) دورانی خاص در تاریخ اسلام است. معاویه در دوران امامت امام علی (ع) همه تلاش خود را برای بازپس گیری قدرت انجام داد و جنگ صفین را راه انداخت. پس از شهادت امام علی (ع)، میزان مشکلات برای حکومت امام حسن مجتبی (ع) بیشتر شد و معاویه و یارانش فضای سیاسی را بسیار متشنج کردند. همین جریان و همین طرز تفکر انحصارگرایانه بنی امیه، در دوران خلافت امام حسن (ع) با عاملیت معاویه بن ابی سفیان، به یک جریان معارض تبدیل شد تا راه را بر حکومت اسلامی ببندد و مانع از پیشروی جریان حکومت اسلامی شود؛ لذا شرایطی برای امام مجتبی (ع) پیش آمد که صلح با معاویه را برای حضرت ناگزیر می‌کرد.

مرحوم «شیخ راضی آل یاسین» در کتاب «صلح الحسن» که پیش از انقلاب، توسط رهبر معظم انقلاب ترجمه شد، با ادله متقن ثابت می‌کند که در مقطع صلح امام حسن (ع) با معاویه به هیچ وجه امکان و بستری برای قیام و شهادت وجود نداشت و چنانچه فردی دست به قیام علیه معاویه می‌زد و کشته می‌شد، حرکتش شهادت گونه نبود، بلکه حرکتی انتحاری و خارج از مدار عقلانیت و تدبر به شمار می‌رفت.

برای تحلیل دقیق‌تر موضوع صلح امام حسن مجتبی (ع) با معاویه و آشنایی با کتاب «صلح الحسن» که پیش از انقلاب توسط رهبر معظم انقلاب ترجمه شد، با دکتر محمدعلی مهدوی راد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، گفتگو کرده ایم. در این گفتگو به بررسی زوایای گوناگون این رویداد سیاسی در زمان امام مجتبی (ع) پرداخته ایم.

دوران زندگانی امام حسن مجتبی (ع) در مدینه با توجه به فشار‌های معاویه و اطرافیان او بسیار حساس بود. به نظر شما یکی از ویژگی‌های بارز سیره این امام همام در ارتباط با مردم آن زمان چه بوده است؟

باتوجه به اینکه سیره اعتقادی ائمه (ع) برای همیشه روزگار است، در این زمانه خاص، قرائت‌های مختلفی از سیره معصومان می‌توانیم داشته باشیم، اما باید دید کدام قرائت فوری ترین، ضروری‌ترین و کارآمدترین است. در روزگار حاضر، برای ما جنبه‌های انسانی و اخلاقی سیره امامان (ع) ضروری‌ترین است.

نوع نگاهی که امام حسن مجتبی (ع) به شأن و شخصیت انسان داشتند و توصیه‌ای که به حفظ کرامت و حیثیت انسان‌ها می‌فرمودند، بسیار درس آموز است. امام تأکید داشتند که انسان‌ها با همگرایی زندگی را پیش ببرند؛ در این زمینه سیره آن حضرت حقیقتا حیرت آور است.

معروف است امام مجتبی (ع) در مدینه گام برمی داشت که شخصی که مشخص بود از دربار بنی امیه است، امام را دید و به ایشان ناسزا گفت و درشت گویی کرد. وقتی صحبت او تمام شد، حضرت فرمود که «به نظر می‌رسد شما مسافر باشید و آن چنان که باید مرا نمی‌شناسید. اگر در این شهر جایی را برای اسکان ندارید، برای شما محلی را مهیا کنیم و امکانات مالی در اختیار شما قرار دهیم و اگر تنها هستید، مصاحبت با ما برای شما نیکو خواهد بود.» آن فرد با شنیدن این سخنان و مشاهده برخورد امام مجتبی (ع)، بی اختیار از مرکب پایین آمد و دست حضرت را بوسید و گفت که «خدا می‌داند چه کسی باید امام و پیشوا باشد و امامت ملت را بر دوش بکشد.» در آن زمان که به دلیل فشار‌های حکومت مردم در تنگنا بودند، در مهمانخانه امام به روی همه باز بود. امام بار‌ها در طول زندگی بابرکت خود، همه اموالش را در راه خدا بین نیازمندان تقسیم کرد.

یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های دوران امام مجتبی (ع) جریان صلح با معاویه است. به نظر شما چه شرایطی در آن دوره سبب چنین رویداد سیاسی‌ای شد؟

همه ما می‌دانیم که مهم‌ترین حادثه زندگانی امام حسن مجتبی (ع) که برخاسته از نوعی ژرف اندیشی است در خصوص جریان‌های زمان و باریک بینی درباره حوادثی که در آن روزگاران می‌گذشت، «صلح» است یا به تعبیر بعضی افراد، «آتش بس».

آنچه درباره این صلح بسیار کم به آن توجه شده، این است که امام قرارداد صلح را قبول کرد، ولی حرکت حضرت در پذیرش صلح در ادامه حرکت امیرالمومنین علی (ع) برای احیای سنت پیامبر (ص) بود. این موضوع در کتاب «صلح امام حسن (ع)، باشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه تاریخ» با ترجمه رهبر معظم انقلاب به خوبی تبیین شده است. امام علی (ع) بعد از ۲۵ سال که زمام امور را به دست گرفت، وقتی در مسجد به نماز ایستاد، ابوموسی اشعری گفت که نماز علی ما را به یاد نماز رسول ا... (ص) انداخت. مهم‌ترین برنامه ریزی حضرت علی (ع)، بازگشت سنت به جایگاه اصلی خود بود.

امام حسن مجتبی (ع) دست کم در بند‌های قرارداد صلح، به گونه‌ای هوشمندانه در جهت احیای سنت نبوی گام برداشت؛ از جمله اینکه معاویه به کتاب خداوند و سنت پیامبر (ص) پایبند باشد، پس از معاویه خلافت به خاندان عترت بازگردد، معاویه باید ناسزا گفتن به امیرالمومنین علی (ع) را ترک کند، بیت المال کوفه به معاویه واگذار نخواهد شد، معاویه باید به خانواده‌های شهدای جنگ رسیدگی و از بیت المال به آن‌ها غرامت پرداخت کند و اموال مؤمنان نباید تاراج شود. امام مجتبی (ع) در فرصت ده ساله امامت توانستند در مرکزیت شام و دمشق، سنت پیامبر (ص) را تبلیغ کنند.

آیا در طول تاریخ، کتاب‌هایی با موضوع تحلیل صلح امام حسن (ع) نوشته شده است؟

بله، جالب توجه است که در میان میراث کهن مکتوب ما، حادثه مرتبط با امام حسن (ع) و زندگانی امام حسن (ع) و این اتفاق که مهم‌ترین حادثه حیات مطهر آن بزرگوار است، آثار بسیار مهمی از عالمان بزرگ نگاشته شده بود که متأسفانه برخی از آن‌ها را ما در اختیار نداریم.

جالب است که بدانید که رد پای آثاری درباره امام حسن (ع) را در قرن سوم می‌بینیم که به جای اینکه عنوان کتاب را «صلح الحسن» بگذارند، «قیام الحسن» گذاشته اند؛ از جمله کتاب مورخ، متکلم و محدث بسیار مهم شیعی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی، صاحب «الغارات». جالب است که این بزرگوار هم درباره سقیفه کتاب دارند و هم درباره جمل و صفین و نهروان و قیام امام حسن (ع) یعنی عملا اسم حادثه را «قیام» گذاشته اند نه «صلح».

«الغارات» که اکنون در اختیار ماست، نشان می‌دهد که ما چه مایه‌ای از آگاهی و عظمت مکتوب در اختیار داشته ایم. به هر حال یکی از مهم ترین، بلکه هنوز هم مهم‌ترین کتابی که جز صفحات اندکی از آغازین که به زندگانی امام حسن (ع) پرداخته است، یک سره درباره تحلیل جریان صلح است، کتاب «صلح الحسن» علامه آیت ا... زنده یاد شیخ راضی آل یاسین است.

این کتاب در دهه ۴۰ به خامه بسیار شیوا و هنرمندانه و زیبای رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت ا... خامنه ای، که آن روزگاران، سنین دهه ۳۰ خود را می‌گذراندند، ترجمه شده است. من که بعد از روزگاران ترجمه در محضر ایشان بودم، می‌فرمودند که «من مدت‌های زیادی در اندیشه و فکر نگاشتن کتابی درباره صلح امام حسن (ع) بودم؛ چون آن زمان‌ها که روزگار داغ در روزگار شیطانی رژیم شاه بود، برخی با تکیه بر صلح امام حسن (ع) راه سکوت را پیش می‌گرفتند و می‌پنداشتند که این سکوت، نوعی همسویی با سیره معصومان (ع) است. نیک اندیشان هم با طرح و تحقیق می‌خواستند بیان کنند که چنین موضعی، موضع درستی نیست.» بعد می‌فرمودند که «وقتی این کتاب را دیدم، از اندیشه‌ای که یادداشت‌های زیادی هم برای آن فراهم کرده بودم، در آمدم و دیدم که حرف نهایی را این مرد بزرگ زدند و این کتاب را ترجمه کردم.»

در این کتاب چه مباحثی بیشتر به چشم می‌خورد؟

کتاب مقدمه‌ای دارد از مرحوم شرف الدین، به تعبیر رهبر معظم انقلاب، «آن شرف دین و آبروی مسلمین». این مقدمه ضمن اینکه زیباترین و قوی‌ترین و دقیق‌ترین تحلیل صلح امام حسن (ع) است، چهره نمایی بسیار مهمی هم هست از مؤلف بزرگوار.

یک بخشی را مرحوم شرف الدین درباره مؤلف با تعبیری بسیار هنرمندانه آورده اند که ترجمه هم بسیار هنرمندانه است. مرحوم شرف الدین نشان می‌دهند که مؤلف را خوب می‌شناسند و در محضر ایشان هستند و به ایشان ارادت دارند. هنرمندانه می‌فرمایند که «اگر این مؤلف را نمی‌شناختم، از این کتاب و از درون مایه‌های کتاب و نوع نگارش این کتاب و تحلیل این کتاب می‌توانستم چهره او را ترسیم کنم.»

به نظر شما این کتاب از نظر قوت تحلیل این موضوع چه جایگاهی دارد؟

من در حد مطالعاتی که دارم و اینکه هر آنچه را درباره امام حسن (ع) و صلح آن بزرگوار در عربی و فارسی نوشته شده است، تقریبا از چشم گذرانده ام و بخشی را با دقت خوانده ام، می‌توانم ادعا کنم کتاب «صلح الحسن (ع)» هنوز هم بهترین کتاب درباره صلح امام حسن (ع) است. عنوان کتاب همان صلح امام حسن (ع) است، ولی ذیل آن، تعبیر بسیار لطیف «پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه تاریخ» را آیت ا...  العظمی خامنه‌ای بر عنوان کتاب افزوده اند.

نشر این کتاب قبل از انقلاب، ممنوع بود، بعد فراوان چاپ شد. در سال‌های اخیر هم دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را با همان حروف چینی پیشین چاپ کرد. اکنون کتاب در هیئتی بسیار آراسته و چشم نواز ازطریق انتشارات انقلاب اسلامی وابسته به مؤسسه پژوهشی انقلاب اسلامی یعنی دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب با حروف چینی جدید و بسیار زیبا، صفحه پردازی خیلی دقیق و چشم نواز و ارجاع متن به منابع جدید چاپ شده است.
اگر متن عربی را ببینید و کنار هم بگذارید و بسنجید، خواهید دید که ترجمه چقدر زیبا و دل پذیر و با گزینش واژگان و جمله‌های دقیق و جالب است.