بررسی اصطلاح شأن نزول با نگاهی به سوره انسان در گفتگو با دکتر ابوالفضل بهرام‌پور

حمیده خلیل زاده  | شهرآرانیوز؛ از جمله حوادثی که در ماه «ذی‌الحجة‌الحرام» رخ داده است و با آیات قرآن‌مجید ارتباط دارد، نزول سوره مبارک انسان در شأن امیرمؤمنان علی (ع) و خانواده بافضیلت ایشان است که در بیست‌و‌پنجم این ماه واقع شده است. روایات بسیاری که به حدّ «تواتر معنوی» رسیده‌اند با عبارات مختلف از طریق شیعه و سنّی درباره شأن نزول این سوره وجود دارد. بررسی شأن نزول یک آیه یا سوره به معنی این است که مفسران درباره علت نزول یک آیه صحبت می‌کنند. به زبان ساده یعنی اینکه می‌گوید این آیه یا سوره مذکور به دلیل چه اتفاق یا درباره چه شخصی است. این موضوع گاه محل اختلاف هم بوده است.

چنین روایت کنند

آیه «هل اتی» همان‌طور که در ابتدای گزارش گفتیم یکی از آیه‌هایی است که درباره شأن نزول آن بسیار گفته شده است. این آیه شما را با خود به دل تاریخ می‌برد و قسمت زیبایی از سیره اهل‌بیت را برای شما روایت می‌کند. برای بررسی بهتر شأن نزول این آیه به سراغ مفسر برجسته قرآن، دکتر ابوالفضل بهرام‌پور، رفته‌ایم. ایشان در ابتدا به تواتر و تکرار روایات دراین‌باره اشاره و بیان می‌کند: رویدادی که مفسران و اهل‌علم آن را دلیل فرستادن آیه «هل اتی» می‌دانند. در کتاب‌های مختلف تاریخی ذکر شده است. در کتاب «الوسیط» نوشته واحدی و در کتاب «کشاف» زمخشری این روایت نقل شده است، البته که مورخ‌ها و نویسنده‌های دیگر هم این اتفاق را ثبت کرده‌اند.

رویداد این بوده است که یک روز پیامبر به دیدن دختر‌شان می‌روند و متوجه می‌شوند که حسنین بی حال هستند از دخترشان می‌پرسند که چه شده است. حضرت فاطمه می‌گویند اندکی مریض هستند. حضرت فاطمه (س)، حضرت علی (ع) و فضه برای سلامتی حسنین روزه می‌گیرند و در بعضی روایت‌ها آمده که بچه‌ها هم به ایشان می‌پیوندند. در این میان در زمان افطار در روز اول فقیری در خانه را می‌زند و آن زمان مثل امروز نبود کسی که فقیر بود واقعا شکسته و ناتوان بود. این خانواده عمده افطار خود را آن قسمت اعلا و خوب غذای خود را به فقیر می‌دهند نه اینکه تمام افطار خود را به فقیر بدهند. روز دوم و سوم نیز این اتفاق روی داد و بعد این آیه نازل شد.

صحت اتفاق‌ها با سنت و روایات سنجیده می‌شوند

این استاد برجسته تاریخ اسلام در ادامه با بیان اینکه پژوهشگران تنها با استدلال خود دست به بررسی نمی‌زنند و باید بر پایه شواهد که همان روایات است استدلال کند، افزود: در مسائل تاریخ دینی شما نمی‌توانید با منطق و عقل صرف مسائل را بررسی کنید؛ چرا که مسائل تاریخی به نحوه دیگری بررسی می‌شوند. یک مفسر یک تاریخ‌دان با روش علمی خود این اتفاق را بررسی می‌کند مثلا شما نمی‌توانید فقط بگویید بر روز غدیر یا در شأن نزول آیه «هل‌اتی» شبه وارد شده است، برای روز بزرگ غدیر ما ۴۰ روایت محکم و مستند از راویان سنی و شیعه داریم که با رأی مستقل اتفاق آن روز را بیان کرده‌اند. همه این موارد در کنار سیره و سیاق زندگی پیامبر و پیامبران گذشته و بزرگان، ما را به نتیجه صحت و سقم یک امر می‌رساند.

به طور مثال حضرت عیسی (ع) هم برای خود غدیرخم داشته است. در قرآن آمده است که ایشان پیامبر (ص) بعد از خود را معرفی کرده است و می‌گویند پیامبری بعد از من برای شما خواهد آمد به اسم احمد، ایشان بشارت و خبر بعثت پیامبر اکرم را از قبل داده‌اند. نام پیامبر (ص) در آسمان‌ها، احمد است و روی زمین محمد (ص) است. می‌توان گفت همه پیامبران به نوعی همچون محمد (ص) اصل جانشینی را برای بعد از خود بیان کرده‌اند.

هر ایمان آورنده‌ای در مرتبه خود می‌تواند مصداق از این آیه باشد

دکتر بهرام‌پور با اشاره به فهم شأن نزول که اشاره به اختصاص این آیه به اهل بیت دارد توضیح می‌دهد: این یک قاعده تفسیری است که وقتی می‌گوییم شأن نزول آیه این افراد یا این رویداد است نه اینکه عمومیت و جامعیت آن مفهوم را برای همه مردم از میان برداشته باشیم، بلکه می‌گوییم مصداق اعلی و تمام این مفهوم این شخص و رویداد است. سنت و قول پیامبر و اخبار تاریخی آن را تأیید کرده است. از این موارد ما در قرآن آیات زیادی داریم که نشان‌دهنده مقام والای این خانواده در نزد پیامبر و خداوند است.

وی در ادامه با توجه به نزدیکی ماه محرم به آیات پایانی سوره فجر اشاره و بیان می‌کند: پررودگار عالم در آیات پایانی این سوره می‌فرمایند؛‌ای نفس آرام و اطمینان گرفته به سوی پروردگارت در حالی که از او خشنودی و او هم از تو خشنود است بازگرد. این سوره فقط در تعریف امام حسین (ع) است.

شما در تاریخ اسلام چه فرد دیگری دارید که بدون تردید با نفس مطمئن با آن وقایع در راه پروردگارش شهید شود؟ حتی کودکش را آماج تیر و نیزه کنند و این حالت را از دست ندهد؟ شاهد و مصداق اول این آیه حسین‌بن‌علی (ع) است. بله ما می‌گوییم مصداق اول امام حسین (ع) است؛ اما به معنی نفی مصادیق و افراد دیگر نیستیم، هرکس با توجه به مراتب قلبی و روحی خود در زمره نفس مطمئنه قرار می‌گیرد، مثلا یک خانم نمازش را حتی اگر بر او سخت بگیرند، چادرش را حتی اگر بگویند چادر نپوش ترک نمی‌کند، خب این فرد درباره این حکم به نفس مطمئنه رسیده است، هرکس به میزانی شامل این آیه می‌شود.