روایت ۳ هنرمند عرصه نقالی از تأثیر فرهنگ عاشورایی بر احیای این هنر کهن

ریحانه موسوی | شهرآرانیوز؛ فرهنگ عاشورا در سپهر فرهنگ و هنر ایران اسلامی جایگاهی رفیع دارد که این جایگاه را می‌توان در عرصه‌های ادبیات، نمایش، طراحی، خطاطی، نقاشی و... که در پرتو آن، هنر‌هایی برای خدمت به عزاداری امام حسین (ع) پدید آمده است، مشاهده گردید.

نقالی یا پرده خوانی از همین هنرهاست، اما این آیین سنتی با گسترش وسایل ارتباط جمعی، در جامعه امروز ما کم رنگ شده است و باید درکنار صیانت از هنر تعزیه خوانی در صدد بازسازی هنر نقالی نیز باشیم. پرده خوانی و نقالی، بخشی از هویت تاریخی ما را نشان می‌دهد؛ به همین دلیل باید سیاست‌هایی اندیشید تا این شکل از هنر که در آن مضامین دینی و عاشورایی به صورت ویژه مدنظر است، احیا شود. ازآنجایی که نقالی، روایتگر داستان‌های مذهبی همچون واقعه کربلاست، لزوم توجه به آن و تقویتش در کشور و به خصوص مشهد که شهری مذهبی و در این زمینه دارای پیشینه است، اهمیت فراوان دارد؛ به همین دلیل سراغ سه هنرمند مطرح هنر‌های نمایشی مشهد و کشور رفته ایم که سابقه زیادی در اجرای نقالی دارند تا با آن‌ها درباره تأثیر فرهنگ عاشورا بر احیای نقالی عاشورایی گفتگو کنیم.

ماه محرم؛ فرصتی برای احیای هنر نقالی

راضیه ایرانی، بازیگر، نویسنده و کارگردان تئاتر مشهد که از معدود نقالان زن شهرمان است، درباره تأثیر فرهنگ عاشورا بر احیای نقالی عاشورایی گفت: ماه محرم بهترین زمان برای احیای هنر نقالی است، اما این کار مستلزم آن است که آموزش‌ها درست باشد و همچنین کسانی که وارد این حوزه می‌شوند، با فرهنگ عاشورایی آشنا باشند و فقط به روضه خوانی نپردازند. اگر می‌خواهیم این هنر را زنده کنیم، باید با استفاده از آن پیام امام حسین (ع) را منتقل کنیم، پس نقال باید با فرهنگ عاشورایی آشنا باشد و نقلی که می‌خواهد اجرا کند، با مضامین مکتب امام حسین (ع) همخوانی داشته باشد.

وی افزود: یکی از شاخه‌هایی که نقال می‌تواند در زمینه آن فعالیت کند، مسائل مذهبی است. مبحث نقالی از دو بخش «حماسی یا روایی» و «شعر یا منظوم» تشکیل شده است که حماسه خود دو بخش دارد؛ بخش اول درباره زندگی امام حسین (ع) و اصحابش و بخش دوم درباره پهلوانان و اساطیر است که پس از آن به شاهنامه می‌رسد. بازیگر تئاتر‌های «مهتابی»، «آبی آبی مثل دریا»، «مادرجان سلام»، «گلی برای هیوا» و فیلم سینمایی «دشت خاموش» تصریح کرد: هنر نقالی و پرده خوانی در یونسکو به ثبت رسیده است، اما بیشتر هنرمندان با آن آشنایی ندارند. شاید از آن نام ببرند، اما احیای این هنر در اجرای آن است. پیشنهادی به شهرداری دادم تا کودکان با شرکت در برنامه ای، نقالی را یاد بگیرند و در نوروز و محرم و صفر از این هنر استفاده کنند. این کار یکی از راه‌های احیای این هنر است. اکنون به جز شاگردانم، تنها کسی که فراموش نکرده بود من نقالی می‌کنم، شما هستید.

ایرانی با بیان اینکه نگاه ما به عاشورا، کارکرد آن را متفاوت و تماشاگر را مجاب می‌کند که به تماشای نقالی، تعزیه و نمایش بنشیند، بیان کرد: در نقالی ابتدا باید ببینیم نسل جدید چه می‌خواهد و ما می‌خواهیم چه چیزی به او منتقل کنیم؛ ما باید امام حسین (ع) را بشناسیم، سپس به سمت هنر‌های نمایشی حرکت کنیم. اشک ریختن برای ایشان باعث زلالی قلب انسان می‌شود، اما نحوه اجرا کردن هنر‌های نمـــــایشــی به طوری که باعث شود مخاطب به خودش بیاید و فطرت او برانگیخته شود، مهم‌تر است. ما فراموش کرده ایم که درس عاشورا چیست؛ به همین دلیل دچار مشکل هستیم.

کارگردان پیشکسوت تئاتر مشهد یادآوری کرد: متاسفانه افرادی که به سمت این هنر آمده اند، نا آگاه هستند و هنر نقالی را نمی‌شناسند؛ چون آموزش درستی ندیده اند. هنر نقالی در برهه‌ای از زمان، ممنوع شده بود که باعث شد استادان فن این حوزه خانه نشین شوند یا از دنیا بروند و افرادی مانند من که نسل به نسل این هنر را یاد گرفته ایم، بسیار کم هستند.

راضیه ایرانی که تاکنون نگارش بیش از ۱۰۰ نمایشنامه کوتاه و بلند و کارگردانی چندین نمایش را نیز برعهده داشــته است، ادامــــــه داد: اولین بار در دهه۸۰ که این هنر را شروع کردم، احساس می‌کردم تنها زن در ایران هستم. مرحوم جابر عناصری در این زمینه تحقیق و تفحص فراوان کرده بودند و مرشد، ولی ا... ترابی و افراد زیادی در شهر‌های مختلف مانند شیراز و اصفهان، این حرفه را دنبال می‌کردند. ما باید این گونه افراد که هنوز زنده هستند را دعوت کنیم، از آن‌ها یاد بگیریم و هنر‌های نمایشی را به روز کنیم.

وی ابراز کرد: امروز دانش هنر‌های نمایشی در کشور رواج بیشتری دارد. دانشگاه ها، استادان و کتاب‌های زیادی در این حوزه وجود دارد و از اینترنت و فضای مجازی نیز بهره‌مند هستیم که به روز کردن آن، می‌تواند تأثیر زیادی بر جذب مخاطب بگذارد. به بیان بازیگر برگزیده جشنواره بین المللی تئاتر فجر، کودکان ما علاقه زیادی به این هنر دارند و از آن لذت می‌برند، اما وقتی در این زمینه ضعیف عمل کنیم، به سمت تلفن همراه و فضای مجازی می‌روند. غفلت ما از هنر‌های کهن کشور باعث می‌شود بیگانگان برایمان نسخه بپیچند. وقتی برای فرهنگ، تفکر، سنت و آیین خود کاری نکنیم، فرهنگ و سنت بیگانه در تمام بخش‌های زندگی بر ما غالب می‌شود. امیدوارم دستگاه‌های متولی در کشور نظارت بیشتری بر حوزه هنر‌های آیینی و سنتی و همچنین آموزش این هنر کرده، استادان این رشته را بیشتر پالایش کنند.

در نبود نقال عاشورایی

محسن کریمی، از بازیگران فعال و باسابقه تئاتر مشهد است که در سریال‌های تلویزیونی و فیلم‌های سینمایی زیادی حضور داشته است و فعالیت به عنوان نقال، تعزیه خوان و طراح نور را در کارنامه هنری خود دارد. این هنرمند نقال پیشکسوت در گفتگو با شهرآرا بیان کرد: وقتی یک روحانی در مراسم عزای امام حسین (ع) سخنرانی می‌کند، خود نوعی نقالی است. همه ما ناخودآگاه هرروز نقلی را برای یکدیگر داریم، اما نقالی عاشورایی بسیار متفاوت و مغتنم است و فرهنگ عاشورایی تأثیر زیادی بر اجرای آن می‌گذارد.

او بیان کرد: در شبیه خوانی، نقالی و تعزیه خوانی حدود ۴۰۰نقل وجود دارد؛ مثلا هم اکنون دو پرده نقالی در کشور موجود است که یکی از آن‌ها ۱۷۵ و دیگری ۲۶۰قصه دارد. اکنون با وجود فضای مجازی و سرعت گرفتن کارها، حضور در برنامه‌هایی مانند نقالی از حوصله جمع خارج شده است، مگر اینکه در مراسم خاص مانند تاسوعا و عاشورا به آن رغبت نشان دهند. اکنون پیدا کردن یک نقال بسیار سخت است و اگر شرایط به همین نحو پیش برود، این هنر تا ۲۰سال آینده از بین خواهد رفت. ازسوی دیگر تلویزیون برنامه‌های بهتری دارد که باعث می‌شود مخاطب جذب آن شود و پای اجرای هنر‌هایی مانند نقالی ننشیند.

کریمی یادآوری کرد: در گذشته، اول محرم همه مغازه‌ها یک پرچم مشکی برپا می‌کردند، اما اکنون شهرداری بخش بزرگ این کار را برعهده گرفته است و مردم کمتر در آن نقش دارند که اگر این کار به خود آن‌ها واگذار شود، گرایش بیشتری به این موضوع پیدا می‌کنند و ارتباط عمیق تری با محرم و عاشورا برقرار خواهند کرد.
بازیگر تئاتر مشهد تاکید کرد: امروز باید برای جوانان در هر حوزه‌ای که به آن علاقه بیشتری دارند، کار کنیم. در گذشته زمانی که نقل رستم و سهراب را می‌گفتند، در پایان خود نقال روضه‌ای از حضرت علی اکبر (ع) می‌خواند، اما امروز این اتفاق نمی‌افتد. همچنین نقالی در قهوه خانه‌ها و میان جامعه و مردم اجرا می‌شد، اما اکنون جایی برای انجام این کار نداریم.

او با اشاره به اینکه در نوروز برای استقبال از زائر می‌توانیم این هنر را اجرا کنیم و از کرامت امام رضا (ع) بگوییم، تصریح کرد: من طرحی به شهرداری پیشنهاد دادم که در هر فرهنگ سرا یک مربی نقالی داشته باشیم تا شاگردانی را تربیت کند، سپس در یک جشنواره شرکت کنند یا به طور اختصاصی، جشنواره نقالی عاشورایی برگزار کنیم تا نوجوانان برای نقالی عاشورایی تربیت شوند.

ماه محرم؛ خاستگاه هنر نقالی

محمد جهانپا، از بازیگران و کارگردانان مطرح تئاتر مشهد است که سال هاست در عرصه نقالی و نیز تربیت و آموزش نقالی به کودکان و نوجوانان فعالیت می‌کند. او نیز درباره تأثیر فرهنگ عاشورا بر احیای نقالی عاشورایی بیان کرد: از گذشته تاکنون، خاستگاه و مهم‌ترین تقویم اجرایی هنر پرده خوانی معمولا ماه محرم تا صفر بوده است. وقتی صفویان روی کار آمدند، مذهب شیعه مذهب اول حکومت شد و مراسم آیینی در کشور رونق گرفت.

وی افزود: در دوره قاجار، هنر پرده خوانی در اوج خود قرار گرفت، اما متاسفانه بعد از روی کار آمدن خاندان پهلوی، این هنر و همچنین تعزیه با ممنوعیت‌هایی روبه رو شدند و به انزوا رفتند. شهر‌هایی که همیشه در محرم خود را آماده این دو مراسم می‌کردند، این موقعیت را از دست دادند و اجرا کنندگان آن به سمت روستا‌های دورافتاده که از دسترس جباران حکومتی خارج بود، می‌رفتند. این اتفاق باعث شد این اجرا‌ها از دید مردم شهر خارج و کم کم به فراموشی سپرده شود.
هنرمند شهرمان با اشاره به اینکه بعد از انقلاب اسلامی رویکرد هنر نقالی ازسر گرفته شد، بیان کرد: در اواخر دهه ۸۰ مراسم تعزیه خوانی در یونسکو ثبت شد که اتفاق بسیار مهمی بود. اکنون هم نقالی به شدت حمایت می‌شود.

بازیگر نمایش‌های «معرکه آخر»، «بارون وباروت» و «بازی نامه باستان» و کارگردان نمایش‌های «کربلا بی شمر»، «عاشقستان» و «ترنج»، یکی از ویژگی‌های هنر نقالی را منبع تصویری بسیار خوب داستان‌های مذهبی به خصوص داستان‌های بی شماری که درباره واقعه بزرگ عاشورا تصویر و ضبط شده است، دانست و تصریح کرد: یکی از مشکلاتی که در گذشته با آن برخورد می‌کردیم، وجود داستان‌های عامیانه، بی سند و خرافی در نقل پرده بود. اکنون باتوجه به حضور افراد خبره در حوزه تاریخ نگاری حدیث و سندیت‌های داستانی، طومار‌های اصلاح شده و خوبی برای اجرا داریم که برای دیده شدن این هنر، می‌توانیم آن‌ها را در شهر پر رنگ‌تر کرده، برای کودکان و نوجوانان به زبان امروز اجرا کنیم.

جهان پا مشکل بعدی هنر نقالی را تغییر نکردن بیان اجرایی آن در گذر زمان خواند و افزود: پرده خوان‌ها و کسانی که از قدیم در این حوزه فعالیت می‌کرده اند، افرادی کم سواد بوده اند که این هنر نسل به نسل به آن‌ها ارث رسیده و بسیار کم پیش آمده است که بتوانند با خلاقیت خود، زبان و ادبیات روز را برای فهم بهتر این هنر و اجرای آن به کار ببرند.

او اظهار کرد: پرده‌های نقالی از طریق نقاشی قهوه خانه‌ای و خیالی، شکل گرفته اند، ولی امروز کسانی که در هنر قهوه خانه‌ای فعالیت می‌کنند، بسیار انگشت شمار هستند و این پرده‌ها نیز گران قیمت است و هر کسی نمی‌تواند آن‌ها را تهیه کند، بنابراین اگر فردی بخواهد در این حوزه کار کند، اولین مشکلی که با آن روبه رو می‌شود، نداشتن پرده‌ای براساس ویژگی‌های نقالی و با قابلیت جذب مخاطب است.

کارگردان و بازیگر تئاتر مشهد که بیش از ۵۰جایزه در جشنواره تئاتر استان و کشور در عرصه‌های بازیگری و کارگردانی تئاتر دارد، هنر نقالی را اصیل‌ترین کهن الگوی نمایشی ایرانی بر شمرد و تاکید کرد: ما نباید از هویت خود غافل باشیم؛ این هنر از طریق قصه گویی با زبان نمایش رخ نشان می‌دهد، در آن دستگاه‌های آوازی و شعر‌های بی نظیر از شاعران مختلف به کار می‌رود و هنری است که به واسطه پرده خوانی در آن هنر‌های تجسمی، شعر و ادبیات جای گرفته اند.

جهانپا در پایان گفت: اگر به این موضوع بی توجه باشیم، اندک افراد فعال در آن به گوشه انزوا کشیده می‌شوند و این حوزه تبدیل به هنر موزه‌ای می‌شود که با گذر زمان از بین خواهد رفت. برگزاری جشنواره‌های مختلف، نگارش کتاب‌ها و طومار‌ها و تشویق نوجوانان برای شرکت در این فعالیت هنری باعث می‌شود که این هنر ماندگار شود.