آیا ادبیات آیینی فقط مدح و مرثیه است؟

شعر آیینی یکی از گونه‌های ادبی است که در سال‌های پس از انقلاب اسلامی و به ویژه در چند سال اخیر جای خود را در میدان ادبیات انقلاب بازکرده است. اینکه شعر آیینی به چه نوع شعری اطلاق می‌شود و آیا تنها آنچه مدح و مرثیه پیامبر اکرم (ص) و خاندان مطهر (ع) ایشان را مدنظر قرار می‌دهد، شعر آیینی خوانده می‌شود یا نه، در دیدگاه‌های مختلف متفاوت است.

برخی بر همین نظرند که شعر آیینی، فقط شعر با موضوع پیامبر و اهل بیت (ع) است و برخی آن را وسیع‌تر معنا می‌کنند و گستره آن را دست کم به تاریخ هزارساله ادبیات می‌کشانند.

واقعیت این است که اگر به ادبیات آیینی به مفهومی دینی، معنوی و اخلاقی نگاه کنیم، کارنامه‌ای پربار از آن را در تاریخ ادبیاتمان خواهیم داشت و به تعریف درست تری هم از ادبیات آیینی دست یافته ایم.

همواره مناسب‌های مذهبی مانند محرم و صفر فرصت‌هایی را فراهم می‌کند تا به این مقوله پرداخته شود، بااین حال، اگر مفهوم ادبیات آیینی را فراتر از این بدانیم، با سرمایه‌ای عظیم روبه رو خواهیم بود که در پیوند با مناسبت‌های مذهبی سرشارتر و پربارتر می‌شود.

مقام معظم رهبری نیز که بار‌ها درباره ادبیات و شعر و هنر بیانات ارزشمندی داشته اند، شعر آیینی (شعر مذهبی) را از بهترین عرصه‌ها می‌دانند و می‌فرمایند: «این شعری که شما اسمش را شعر آیینی گذاشتید و نام گذاری نامناسبی هم نیست - حالا شما شعر مذهبی را به نام شعر آیینی معرفی می‌کنید، عیبی ندارد - جزو بهترین عرصه‌های به کار بردن قریحه خداداد شعر و این موهبت بزرگ است... اگر بناست شعر محتوایی داشته باشد، بهترین محتوا‌ها همین محتوا‌های شعر دینی و شعر مذهبی است با عرض وسیع و گسترده‌ای که دارد.»

این گستردگی را هم این گونه می‌بینند که «یک بخش مهمی از شعر آیینی ما می‌تواند متوجه مسائل عرفانی و معنوی بشود؛ و این هم یک دریای عظیمی است. شعر مولوی را شما ببینید. اگر فرض کنید کسی به دیوان شمس به خاطر زبان مخصوص و حالت مخصوصش دسترسی نداشته باشد که خیلی از ما‌ها دسترسی نداریم و اگر آن را کسی یک قدری دوردست بداند، مثنوی، مثنوی؛ که خودش می‌گوید: و هو اصول اصول اصول الدین. واقعاً اعتقاد من هم همین است.»

به واقع گنجینه ادبیات فارسی و متون نظم کهن ما سرشار از موضوع‌های اخلاقی، دینی و معنوی است که همه این‌ها در زیرمجموعه ادبیات آیینی قرار می‌گیرد. بنابراین، می‌توان گفت که مدح و مرثیه بخشی از ادبیات آیینی قلمداد می‌شود.

رهبر انقلاب هم به صراحت به همین موضوع اشاره می‌کنند که «شعر آیینی فقط مسئله مدح و مرثیه نیست؛ مناجات هم جزو شعر آیینی است. برای اینکه مضمون مناجات را درست پیدا کنیم، بهترین مرجع، دعاهاست.»

با این نگاه که گستره مفهومی ادبیات آیینی را بزرگ‌تر بگیریم از آنچه برخی گمان می‌کنند، هم به گنجینه‌ای فربه‌تر دست پیدا می‌کنیم و هم امکان بهره گیری از مضامین متنوع برای سرایش ادبیات ویژه مدح و مرثیه فراهم می‌شود؛ به گونه‌ای که در پیوند این مضامین، مدح‌ها و مرثیه‌های ما نیز به لحاظ محتوایی غنی‌تر و عمیق‌تر می‌شود.
این موضوع را در هفته‌های بعد دنبال خواهم کرد.

بیانات رهبر معظم انقلاب
در دیدار جمعی از شعرای آیینی، ۱۳۹۰.۳.۲۵
دیدار با شاعران در ماه رمضان، ۱۳۷۸.۰۶.۲۵