اقدامات پیشگیرانه مهم‌ترین وجه مدیریت بحران

روز رخداد زمین‌لرزه بم، زلزله‌ای با بزرگی ۶/۶ریشتر در ساعت۵:۲۶ بامداد روز جمعه ۵دی ۱۳۸۲، یکی از غم‌بارترین روز‌های تاریخ رخداد مخاطرات طبیعی در ایران است. طبق آمار قابل اتکا بین ۳۰ تا ۳۱ هزار نفر در این زمین‌لرزه کشته شدند و از تاریخ وقوع این زلزله تا ماه‌ها بعد از آن همان‌گونه که غباری از گردوخاک روی نخل‌های زیبای بم نشسته بود، غباری از غم و اندوه بر روح و روان ایرانیان نشست که آثار حزن‌انگیز آن هنوز هم بعد از گذشت ۱۶ سال از خاطره بازماندگان آن واقعه بیرون نرفته است. در کشور ما به همین مناسبت روز ۵ دی‌ماه روز ملی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی نام‌گذاری شد تا یادمان نرود که خطر زلزله در کشوری که بیش از ۳۰۰ گسل فعال و لرزه‌زا دارد، خطر بالایی است و هرگز نباید از آن غفلت شود.
بر مبنای مستندات بین‌المللی و گزارش‌های ملی، در بازه زمانی ۱۹۹۰-۲۰۱۴، ۹۲ درصد تلفات جانی مخاطرات را رخداد زلزله در کشور موجب شده است. بیش از ۳۰ درصد خسارت اقتصادی نیز بر اثر زلزله به کشور تحمیل شده و از نظر فراوانی نیز این مخاطره با ۴۷ درصد بیش از سایر حوادث و سوانح طبیعی در کشور تأثیرگذار بوده است. برمبنای برآورد‌های کلی به‌طور متوسط ریسک خسارت احتمالی سالانه زلزله در کشور حدود ۴۲۰۰ میلیون دلار تخمین زده شده است که هزینه گزافی بر پیکره اقتصادی کشور است.
در نقشه پهنه‌بندی خطر زلزله کشور (نقشه پیوست آیین‌نامه ۲۸۰۰)، حدود ۹ درصد پهنه سرزمینی ایران در زون با خطر بسیار بالا و حدود ۶۷ درصد مساحت از خشکی‌های کشور، در زون با خطر بالا قرار دارند. هرچند که مساحت زون با خطر بسیار بالا در کشور کمی کمتر از ۱۰ درصد مساحت سرزمینی کشور است، ولی جمعیتی در حدود ۲۷ درصد جمعیت کل کشور در زون با خطر بسیار بالا زندگی می‌کنند که میزان بالای در معرض قرارگیری جمعیتی و ارقام بالای ریسک لرزه‌ای را نشان می‌دهد. تعداد جمعیت ساکن در زون با خطر بسیار بالا و زون با خطر بالا بیش از ۸۰ درصد کل جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد. از طرف دیگر بر مبنای آمار سال ۱۳۹۵، حدود ۴۳ درصد واحد‌های مسکونی کشور بدون اسکلت است و در برابر زلزله‌های بزرگ مقاومت پایینی دارند. همچنین تخریب ساختمان‌ها موجب تلفات جانی، مهاجرت، لطمات اقتصادی و... می‌شود که در تجربه زلزله‌های بزرگ ایران‌زمین مشاهده شده است.
قرار گرفتن ایران در یکی از مناطق لرزه‌خیز جهان و احتمال وقوع زلزله‌های مخرب در همه نقاط کشور، شناخت ماهیت لرزه‌خیزی فلات ایران را با اهمیت ساخته است. گستره ایران‌زمین، یکی از مناطق زلزله‌خیز جهان است که در میانه کمربند کوه‌زایی آلپ- هیمالیا قرار دارد. این کمربند از غرب اقیانوس آرام تا شرق اقیانوس اطلس گسترش یافته و مهم‌ترین نوار زلزله‌خیز درون‌قـاره‌ای محسوب می‌گردد. چین‌خوردگی، گسلش، خروج مواد ماگمایی، حرکت و جابه‌جایی قطعات زمین در امتداد گسل و به تبع آن زمین‌لرزه از ویژگی‌های آن است. کشور ایران به‌عنوان بخشی از این نوار لرزه‌خیز، بار‌ها وقوع زلزله‌های مخرب و ویرانگر را تجربه کرده و تلفات و خسارات سنگینی را متحمل شده است. از زمین‌لرزه‌های دل‌خراش ایران در ۳۰ سال اخیر می‌توان به ۲ زمین‌لرزه بم در سال ۱۳۸۲ با بزرگی ۶/۶ ریشتر با بیش از ۳۰ هزار کشته و زمین‌لرزه رودبـار و منجـیل در سال ۱۳۶۹ با بیش از ۴۰ هزار کشته اشاره کرد.
این واقعیت که ایران در کمربند زلزله جهانی قرار دارد، استفاده از تجربیات دیگر کشور‌های زلزله‌خیز و موفق در زمینه سامان‌دهی امور شهری و مقاوم‌سازی شهر‌ها در مناطق زلزله‌خیز را ضروری می‌نماید. اعتقاد جدی داریم در صورتی‌که هزینه‌های گزاف امدادرسانی و جبران خسارت‌های مادی و معنوی حوادث طبیعی نظیر سیل و زلزله در مسیر بهسازی لرزه‌ای و ایجاد تغییرات بنیادی در حوزه شهرسازی و تمهیدات ضروری برای پیشگیری از حوادث غیرمترقبه قرار گیرد، نتایج به‌مراتب بهتر از گذشته خواهد بود. برای کاهش مخاطرات لرزه‌ای در کشور، اقدامات ضروری و مرحله‌ای و منطقه‌ای مستمری لازم است. مجموع این اقدامات باید منسجم و مرتبط و جهت‌دار و در مسیر کاهش تلفات و خسارت‌های لرزه‌ای در کشور باشد. این اقدامات متنوع و در بازه‌های گوناگون، متکی بر داده‌ها و سامانه‌های اطلاعاتی به‌روزشده و مبتنی بر تحلیل خواهند بود. بر همین اساس لزوم وجود برنامه جامع کاهش خطرپذیری لرزه‌ای از مدت‌ها پیش احساس و بر تدوین آن تأکید می‌شد. در واقع می‌توان گفت که مهم‌ترین رویکرد ما در مدیریت بحران مخاطرات طبیعی، همان‌گونه که زلزله‌های بم، کرمانشاه، سیل‌های اول امسال و... نشان دادند، اقدامات پیشگیرانه و اهمیت دادن به این اقدامات در کلیه برنامه‌های توسعه‌ای و عمرانی کشور است. به نظر نگارنده اگر بتوان سازوکار مدیریت بحران کشور را در امر پایش و کنترل اجرای برنامه‌های عملیاتی پیشگیرانه در حوزه مخاطرات طبیعی متحول نمود، اطمینان وجود دارد که میزان خسارت‌ها و تلفات جانی مخاطرات در سرزمین پرمخاطره ایران‌زمین به‌طور چشمگیری کاهش خواهد یافت.