نقاره‌خانه حضرت(ع) و عمله شکوه آن

گمان نمی‌رود که هیچ مشهدی یا زائر حضرت رضا (ع) را بتوان یافت که دست‌کم چندباری صدای نقاره‌خانه حرم حضرت رضا (ع) را نشنیده باشد، اما کمتر کسی از این همه شنونده را می‌توان شناخت که از فلسفه وجودی نواختن نقاره به‌درستی باخبر باشد.
ما که بچه بودیم از بزرگ‌تر‌ها در این‌باره حرف‌های مختلفی می‌شنیدیم؛ یکی می‌گفت که نقاره‌چی‎‌ها اسم اعظم خدا را بلدند و همان را در نوای نقاره‌شان می‌دمند و اگر کسی آن اسم اعظم را بداند و بر زبان بیاورد، هر حاجتی از خدا داشته باشد، برآورده می‌شود!
دیگری می‌گفت نقاره شیپور اعلام ظهور امام زمان (عج) است و بعضی هم آن را سرود ویژه درگاه امام رضا (ع) می‌دانستند.
بعد‌ها که با متون، تاریخ و فرهنگمان آشناتر شدم، فهمیدم که نقاره (نوبت) عموما روزی ۲ یا ۳ بار بر درگاه سلاطین و شاهان و نیز در مواقع رویداد‌های شاد و مسرت‌انگیز عمومی یا شاهان زده می‌شده است. به همین سبب در حرم حضرت رضا (ع) هم در روز‌های عزا و ماه‌های محرم و صفر نقاره زده نمی‌شود.
نقاره درواقع نام نوعی طبل و ساز کوبه‌ای است. در گذشته به عمل نقاره‌زنی «نوبت» هم گفته می‌شده است؛ چرا که در دربار سلاطین ۳ بار یا ۳ نوبت در صبح و ظهر و شب نواخته می‌شده است تا کارکنان درگاه و دولت پایان شیفت و نوبت کاری‌شان را متوجه شوند.
البته بعضی از شاهان و سلاطین برای آنکه خود را سلطان‌تر از بقیه شاهان می‌دانستند! دستور می‌دادند تا به‌جای ۳ نوبت، ۵ نوبت نقاره بر در‌گاه آن‌ها زده شود (ازجمله سلطان‌سنجر سلجوقی و سلطان محمد خوارزمشاه). به همین سبب سعدی علیه‌الرحمه در کتاب بوستانش گفته است:
زن خوب فرمان‌بر پارسا/ کند مرد درویش را پادشا// برو «پنج نوبت» بزن بر درت/ چو یاری موافق بود در برت
بنا بر آنچه گذشت، عمال آستان قدس رضوی به نقاره‌چی‌ها «عمله شکوه» (خدمه اعلام شکوه درگاه رضوی) می‌گفته‌اند. به همین سبب بعضی از افرادی که خود یا پدرانشان نقاره‌چی بوده‌اند، فامیلی «عمله شکوه» را برمی‌گزیدند.
ناگفته نماند که نقاره عموما بر وزنی تقریبا ثابت زده می‌شده که بیشتر هماهنگ با آیه «قل هو ا... احد» بوده است. در حال حاضر هم در کشور تاجیکستان روز‌های عید و در مراسم سرور نقاره‌ای که زده می‌شود، تقریبا بر همین وزن است و کاملا هم حال و هوای شاد و حماسی دارد.
اما حالا که در حرم حضرت رضا (ع) نقاره در ۲ نوبت صبح و غروب و به‌منظور اعلام آخرین دقایق وقت نماز صبح و عصر نواخته می‌شود، آهنگ آن کمی متفاوت از گذشته و ناشاد است، درحالی‌که در متون ایرانی هرگاه از پیروزی در جنگی خبر می‌آمده، آن خبر را با «نقاره شادیانه» بیان می‌کرده‌اند.