راه آراستگی به ادب در گفتار امیرمؤمنان (ع)

به مناسبت شهادت حضرت امیرمؤمنان، علی ابن ابی طالب (ع)، خوب است در منش و رفتار ایشان تأمل کنیم. شخصیتی به بزرگی ایشان برای هر قدم، سخن و عمل خود دقت و ملاحظه داشته‌اند. با تأمل در آنچه از ایشان به ما رسیده است از بیانات، آثار و همچنین با مطالعه و خواندن شرح و تفسیر‌های اندیشمندان بر این آثار، می‌توان خود را نزدیک به افکار ایشان و مزین به توصیه‌های اخلاقی و رفتاری حضرت کرد. از مهم‌ترین صفات اخلاقی ادب است، زیرا موجب شکوفایی بسیاری از حسنات بین مؤمنان، رأفت و گذشت می‌شود و همچنین مانع بسیاری از رذایل و اعمال ناپسند می‌شود.

ادب چیست و راه آراستگی به ادب و ادب‌آموزی چیست؟ در مکتب اخلاقی اهل بیت (ع) پاسخ این پرسش داده شده است. امیرمؤمنان امام علی (ع) در زمینه ادب‌آموزی و ادب‌پذیری فرموده‌اند: «کَفاکَ مُؤَدِّبا لِنَفسِکَ تَجَنُّبُ مَا کَرِهتَهُ مِن غَیرِکَ؛ برای ادب‌کردن خود، همین بس که دوری کنی از آنچه از دیگران خوش نمی‌داری.» (غررالحکم و دررالکلم، ج ۴، ص ۵۸۵، حدیث ۷۰۷۷)

در این حدیث راه اصلی ادب‌آموزی آموزش داده شده است. ادب جمع آداب است و به معنای روش پسندیده، خوی خوش، آراستگی به فضیلت‌ها، تهذیب، تزکیه نفس، خوش‌رفتاری و مردم‌داری است. مؤدب و ادب‌کننده نفس چیست؟ دوری‌کردن از هر آنچه از دیگران ناخوش می‌داری، بهترین ادب‌آموز توست. «کَفاکَ مُؤَدِّبا لِنَفسِکَ» راه کافی برای ادب‌کردن نفس انسان‌ها را بیان می‌کند.

تجنّب به‌معنای دوری‌کردن، پرهیزکردن، کناره‌گرفتن، روی برگرداندن و ترک‌کردن است. «مَا کَرِهتَهُ مِن غَیرِکَ» آن چیزی است که انسان آن را از دیگری ناپسند و زشت می‌شمارد و از آن ناراضی و بیزار است و از آن بدش می‌آید و نفرت دارد و آن را ناخوش می‌دارد.

راه آراستگی به ادب، پرهیز از هر گفتار و رفتار زننده‌ای است که اگر از دیگران سر بزند، انسان ناراحت و اذیت می‌شود و از آن متنفر است. انسان‌ها براساس گرایش‌های فطری و خردورزی، سخنان و اعمال بد و زشت و تنفرآور را می‌شناسند. سخن و کار بد برای همه انسان‌ها بد است.

شایسته است انسان از هر چیزی که اگر دیگران انجام بدهند ناخشنود و ناراضی خواهد بود، همواره دوری کند و از این راه به ادب برسد. انسان در جست‌وجوی ادب می‌تواند ادب را از بی‌ادبان بیاموزد. از هرچه بی‌ادبان انجام می‌دهند و انسان از آن بدش می‌آید، اجتناب کند. در این صورت انسان از همه زشتی‌ها و بدی‌ها پاک می‌شود. امام علی (ع) با جمله «کَفاکَ» راه کافی ادب‌پذیری را به مردم نشان داده‌اند.

راه «اجتناب از بدگفتاری و بدرفتاری دیگران» برای تهذیب و تزکیه نفس از رذائل اخلاقی و بدی‌ها کافی و بس است. این راه ظرفیت دارد که انسان را از همه بدی‌ها نجات بدهد. ملاحظه و تأمل در رفتار دیگران و شناسایی آنچه انسان از آن کراهت دارد و تصمیم جدی بر کنارگذاشتن آن کارها، طریق رهایی از بدی‌هاست. رذائل و فضایل ضد یکدیگرند. با رهایی از رذائل راه آراستگی به فضایل گشوده می‌شود. از هر کاری که اگر از غیر تو صادر شود، ناراحت می‌شوی، پرهیز کن؛ هرگاه چنین کنی به ادب آراسته شده‌ای.