پیوند پیکان با تاریخ ایران

محمود خیامی دیروز و در سن 90 سالگی درگذشت. برادر ارشد او، احمد خیامی هم سال 1379 درگذشت. در واقع در فاصله 20 سال از یکدیگر. آغاز مشترک، جدایی شراکت و درگذشت دور از ایران و در دو کشور متفاوت، سرنوشت پایانی برادران خیامی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده است. البته خواهر آنان طی سال‌های اخیر و با مشارکت محمود، اقدام به ساخت مدارس گوناگونی در بخش‌های محروم استان خراسان کرده است و میراث خاندان خیامی می‌تواند در تاریخ ما استمرار داشته باشد؛ استمراری از جنس صنعت، کارآفرینی، اقتصاد و آموزش.

محمود خیامی، متولد 1308 در مشهد بود. پدر او، حاج سید علی‌اکبر خیامی، کامیون دار بود و با ورود ارتش سرخ به مشهد، اموالش مصادره شد و به گاراژداری و راه‌اندازی کارواش و تعمیرگاه روی آورد. احمد و محمود برای کسب روزی و ایجاد سرمایه، اقدام به همکاری مشترک کردند و از سال 1332 با کسب نمایندگی مرسدس بنز و فروش اولین بنز در مشهد، زندگی جدیدی را برای خود و در آینده، بسیاری از مردم ایران رقم زدند.

برادران خیامی، به ویژيه احمد به عنوان برادر بزرگ‌تر تا پیش از رسیدن به موفقیت‌هایی که منجر به احداث کارخانه ایران ناسیونال شود، انواع کاسبی‌ها را تجربه کرده بودند که کارواش و شستن ماشین، مهم‌ترین شغلی بود که با آن، رویای تولید ماشین را در سرمی پروراندند. با این حال، مسیر انتخابی آنان سخت بود و مبلغ شراکت دو برادر در آغاز راه، تنها 6هزار تومان بود. با این حال، اراده آنان بر این شکل گرفت که از شست و شوی ماشین به ساخت و مونتاژ ماشین برسند.

23 اردی‌بهشت 1346، پیکان متولد شد. بیش از صد دستگاه ماشین سنگین، ماشین پرس، صدها ماشین نقطه جوش و دستگاه جوشکاری در خط تولید مستقر شدند و کارخانه ایران ناسیونال پس از شرکت ملی نفت ایران و ذوب آهن اصفهان، سومین واحد بزرگ صنعتی ایران نام گرفت. نکته ارزنده اقدامات برادران خیامی در آستانه تولد پیکان دو چیز بود: نخست، راه اندازی سریع کارخانه بود که طی شانزده ماه صورت گرفت و دوم، نیروی انسانی حاضر در کارخانه بود که از مهندسان ناظر تا کارگر و سرکارگر، همگی ایرانی بودند و با این‌که پیکان، مونتاژ مدل انگلیسی این خودرو بود، اما تلاش اصلی بر تربیت نیروی انسانی بومی استوار شد و در نتیجه، این کارخانه کاملا ایرانی افتتاح و مدیریت شد.

احترام به کارگر و توجه به معیشت آنان و رفاه و سلامتی‌شان، یکی از اصلی‌ترین اقدامات برادران خیامی بوده است. به‌طوری که براساس خاطرات احمد خیامی، تهیه غذای گرم و پر انرژی برای کارگران یک الزام بوده است. اما به‌خاطر قیمت تمام شده هر پرس غذا که آن زمان 12 ریال بوده است و عدم تمکن برخی کارگران، کارخانه ایران ناسیونال نخستین واحدی می‌شود که غذای گرم رایگان به کارگران خود می‌داده است. باید دانست که این دو برادر، با کارگری کارشان را آغاز کرده بودند و همین نکته در تکریم و توجه بی‌سابقه یک مدیر به نیروهایش بسیار مهم و اثرگذار بوده است.

در ادامه موفقیت‌های برادران خیامی، آنان پا را از تولید ماشین فراتر گذاشتند و با احداث بانک صنعت و معدن، فروشگاه‌های زنجیره‌ای کورش(قدس کنونی) و شرکت مبلیران به عنوان نخستین کارخانه داخلی مبلمان، سهم خود را در صنعتی کردن ایران برپایه دانش و ثروت بومی ادا کردند.

همزمان با تولید و توسعه و رونق ایران ناسیونال، محمود خیامی با هماهنگی برادر خود،اقدام به ساخت کارخانه لوازم یدکی در مشهد کرد و نام این کارخانه را رضا گذاشت. وظیفه این کارخانه، تولید رینگ سپرهای پیکان و سایز ملزومات اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌های ساخت این شرکت بود. ضمنا نسبت به تولید برخی لوازم مورد نیاز بنز در ایران نیز مبادرت می‌ورزید.

ادامه مسیر همکاری دو برادر به علت تلاش اطرافیان و بزرگ شدن فرزندانشان و تلاش برای کسب منافع بیشتر، دیگر میسر نبود و با تقسیم هر آن‌چه که طی سال‌های اخیر کسب کرده بودند، کارخانه ایران ناسیونال، بخش تولید پیکان به محمود خیامی واگذار شد و تا انقلاب اسلامی نیز در اختیار او بود.

تولد و زندگی در سال‌های جوانی در مشهد، برادران خیامی را معتقد و علاقمند به مبانی دینی بار آورده بود و همین مسائل در حوزه کار و اهتمام به دین نیز دیده می‌شد. پس از آن‌که ایشان ایران را ترک کردند و هریک به سمتی رفتند، از دو چیز غافل نشدند: کسب درآمد براساس اعتبار بین المللی خود و پرداختن به امور دینی، کارهای خیر و فعالیت‌های فرهنگی. محمود خیامی در سال 1381، بنیاد خیامی را براساس فعالیت‌های خیریه در زمینه‌های بهداشت، کودکان و پناهندگان و فعالیت‌هایی در زمینه گفتگوی بین ادیان پایه گذاشت. هم‌چنین بنا به علاقه و ارادت خود به امیرالمومنین(ع) و علاقه‌اش به خراسان، صد و ده مدرسه به نام امام علی(ع) در روستاهای استان خراسان ساخته بود و هشت مجموعه بزرگ آموزشی نیز به نام ثامن‌الائمه(ع) در مشهد احداث کرده‌بود. او هم‌چنین ساخت هجده مجموعه کار و دانش را در استان خراسان به پایان رسانده بود که هجده میلیارد تومان هزینه دربرداشت.

خدمت برادران خیامی به صنعت ایران بر کسی پوشیده نیست و یادگار آنان که اینک، ایران خودرو نام دارد، امروزه یکی از دو قطب خودروسازی ایران است. اما کاری که آنان با پیکان در تاریخ صنعتی شدن ایران و تغییر سبک زندگی ایرانیان انجام دادند، صفحه مهمی از روزگار معاصر ما محسوب می‌شود.