چند خطی درباره کوچه نوغان ۱۴ مشهد
درباره نوغان ۱۴ و کوچه‌ای که مشهدی‌های بسیاری آن را می‌شناسند.
به گزارش شهرآرانیوز شاید مهم‌ترین داستان درباره نوغان ۱۴ کنونی، نام آن باشد. این کوچه که دراصل از سه کوچه مختلف تشکیل شده، به‌دلیل ساختار خاص محدوده اتصال این سه کوچه به‌هم به نام «کوچه پله» معروف شده است؛ امری که می‌توان از آن به‌عنوان یک استثنا در نظام کوچه‌بندی مشهد و شاید ایران نام برد.
این استثنا بودن به این دلیل است که در نظام کوچه‌بندی ایرانی، معمولا شیب کوچه در ابتدا یا انتهای آن قرار دارد؛ به همین دلیل به کوچه‌هایی که برای رفع این اختلافِ ارتفاع در یکی از دو سر آن‌ها تعدادی پله تعبیه شده است، کوچه پله گفته می‌شود. نوغان ۱۴ هم از این ویژگی بهره می‌برد، با این تفاوت که پله‌های کوچه پله نوغان مشهد در بخش انتهایی این کوچه قرار دارد. اما این بخش، خود در وسط بخشی از یک کوچه دیگر قرار گرفته است.
به‌عبارت بهتر، کوچه‌های واقع‌شده در نوغان ۱۴ در مقطع میانی آن قرار گرفته‌اند. دلیل این امر هم تغییرات ساختاری رخ‌داده در طول زمان در کوچه پله است؛ زیرا در سال‌های نیمه نخست سده چهاردهم خورشیدی (درست در امتداد بخش شرقی کوچه که از نوغان منشعب می‌شود)، کوچه دیگری به نام «یخدان» وجود داشته که به‌دلیل ساخت‌وساز در انتهای آن، بن‌بست شده و ساختار خاص کنونی این کوچه شکل گرفته است. ناگفته نماند که در ابتدای کوچه پله، از ورودی کوچه کهن حمام‌باغ که اکنون نام «شهید قائمی» نیز در تابلوی ابتدای آن دیده می‌شود، نام «شهیدقائمی ۴» حک شده است.
نام: پله، نوغان ۱۴، قائمی ۴
بنای آموزشی تخریب شده: دبستان محمد داوودی
بنای مذهبی: حسینیه جان نثاران قاسم ابن الحسن (ع) متوسلین به دو طفلان زینب (س) نوغان
چهره‌های شاخص: محمد حسین طحان، عباس ناجی اصغری معروف به عباس نادر، سید مؤذنی، اخلاقی، بهادری، پهلوان، موسوی
شهیدان: محمد جواد رستگار مقدم، محمد مخیر ایرانی.
سید حسین عصمتیان، سید محمد عصمتیان و تقی بافندگان مجاور
اثر ارزشمند: درخت توت صد ساله
معماری ارزشمند: پله‌های هفت گانه کوچه پله، کوچه آشتی کنان
کوچه پله امروزی
کوچه پله در سال‌های بعد، تغییر بسیار خاصی را به خود نمی‌بیند، اما به‌دلیل تغییرات رخ‌داده در بافت اطراف حرم مطهر رضوی، ساختار سکونتی آن بسیار متفاوت شده است. اکنون بخش نخست کوچه یا همان مسیر شرقی‌غربی منشعب از راسته کوچه نوغان، بیشتر محدوده‌ای اقامتی و زائرپذیر است، اما دو بخش دیگر کوچه به‌ویژه مسیر غربی‌شرقی (منشعب از کوچه حمام‌باغ) فضایی به‌شدت مسکونی دارد و ساکنان بیشتر پلاک‌های آن برخلاف بخش نخست، مشهدی هستند.
اکنون بخش نخست این کوچه یا نوغان۱۴ که روزگاری کاروان‌سرا بوده است، خود میزبان چهار فرعی بن‌بست است. نکته درخورتوجه، وجود قدیمی‌ترین درخت کوچه است که در حیاط منزلی در ابتدای یکی از فرعی‌ها (فرعی سوم جنوبی) قرار گرفته است و یگانه یادگار باقی‌مانده از زمان باغ بودن این محدوده است.
در فرعی جنوبی‌شمالی هم هرچند پله‌ها را برای آسانی رفت‌وآمد مردم با آسفالت پوشانده‌اند، با اندکی تأمل به‌راحتی هفت پله قابل شناسایی است. همچنین ساختار خانه‌های این بخش از کوچه، از هر دو بخش دیگر قدیمی‌تر جلوه می‌کند. بخش سوم کوچه یا همان فرعی غربی‌شرقی منشعب از کوچه حمام‌باغ نیز دارای ویژگی‌های خاص خود است. نخستین فرعی شمالی این کوچه پس از گذر از پله‌ها، یکی از مصداق‌های کامل «کوچه آشتی‌کنان» در مشهد است.
این کوچه که ازسوی دیگر به نوغان ۱۶ یا همان کوچه پشت دبیرستان حاج‌تقی مرتبط است، با عرضی نزدیک به یک‌متر، مسیری را تشکیل داده است که در آن، دو انسان به‌سختی از کنار هم رد می‌شوند. همچنین فرعی بعدی شمالی این بخش کوچه پله با قرار داشتن یک در قدیمی در انتهای آن و سایبانی از گل بر سرِ بخشی از کوچه، دارای نمایی است که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند. سرانجام باید گفت تنها بنای مذهبی کوچه یعنی حسینیه جان‌نثاران قاسم‌بن‌الحسن (ع) متوسلین به دو طفلان زینب (س) نوغان، نیز در این بخش قرار دارد.
کوچه‌پله؛ قبل از سده معاصر
از کوچه پله هیچ رد و نشانی در اسناد و مدارک باقی‌مانده از دوران قاجار وجود ندارد؛ زیرا برابر نقشه دالمج (ترسیم‌شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی)، آن دوران کوچه حمام‌باغ و محدوده ابتدایی کوچه کنونی پله، به فضای سبز بزرگی که در این نقشه با نام «باغات مشجر متفرقه» ثبت شده است، به پایان می‌رسد و به‌عبارت بهتر، کوچه پله در آن زمان، بخشی از باغات سرسبز شهر (قبل از برج‌وباروی آن) بوده است. همچنین هیچ اثر و نشانی از این کوچه از سمت نوغان دیده نمی‌شود و این محدوده نیز با عبارت «محوطه‌جات متفرقه سبز» نشان داده شده است.
کوچه پله در نقشه هرتسفلد که اواخر دوران سلطنت احمدشاهی ترسیم شده و بیانگر وضعیت مشهد در پایان سده سیزدهم خورشیدی است، بازهم وجود خارجی ندارد. در این نقشه باوجود گسترش هر دو راسته کوچه حمام‌باغ و نوغان به‌سمت شمال، باز در محل کنونی کوچه‌پله، فضایی باز وجود دارد که نشان‌دهنده باقی ماندن همان فضای سبز قبلی در این محدوده است.
تولد تا بلوغ کوچه پله
نخستین ردپای کوچه پله در نقشه‌های شهری مشهد را می‌توان در نقشه ۱۳۲۵ خورشیدی پیدا کرد. در این نقشه، کوچه‌پله دومین مسیر شرقی انشعابی از کوچه حمام‌باغ (هنگام ورود به این کوچه از سمت شمال) است. کوچه پله همچنین در آن دوران، شامل مسیری غربی‌شرقی (با پنج فرعی شمالی و سه فرعی جنوبی) است که دو فرعی شمالی این مجموعه به نخستین کوچه شمالی منشعب‌شده از راسته کوچه حمام‌باغ (بعد‌ها به کوچه پشت دبیرستان حاج‌تقی معروف شد) مرتبط بودند و آخرین فرعی جنوبی کوچه هم به محدوده گودی که یخدان بزرگ نوغان در آن مستقر بوده، ختم می‌شده است.
کوچه پله در بازه زمانی ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۳ خورشیدی که نقشه بعدی مشهد ترسیم می‌شود، تغییرات بزرگی می‌یابد، تاحدی‌که می‌توان مدعی شد ساختار کنونی کوچه در آن زمان شکل گرفته و به‌اصطلاح کامل شده است. در نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی، این کوچه دیگر، مسیری که از طریق کوچه پشت دبیرستان به راسته کوچه نوغان مرتبط می‌شد، نیست و خود به‌صورت مستقل با کوچه نوغان مرتبط بوده است.
به‌عبارت بهتر در این سال کوچه پله، شامل فرعی غربی‌شرقی منشعب از کوچه حمام‌باغ، فرعی جنوبی‌شمالی مرتبط با انتهای کوچه یخدان و فرعی شرقی‌غربی منشعب‌شده از راسته کوچه نوغان بوده است که در انتهای محدوده یخدان که ارتفاع کمتری از سایر مناطق اطراف داشته است، به‌هم متصل می‌شده‌اند. این درست همان نقطه تلاقی کنونی این سه کوچه با هم و محل قرار گرفتن پله‌های هفت‌گانه کنونی کوچه است. این سه کوچه در آن دوران، هرکدام شرایط فیزیکی خاص خود را داشته‌اند.
کوچه غربی‌شرقی منشعب از راسته کوچه حمام‌باغ مانند گذشته، دارای پنج فرعی شمالی و سه فرعی جنوبی بوده است که از این بین، دو فرعی شمالی به کوچه پشت دبیرستان ختم می‌شده‌اند. کوچه میانه یا همان مسیر جنوبی‌شمالی، ادامه آخرین مسیر فرعی شمالی کوچه قبلی بوده است و به انتهای کوچه یخدان مرتبط می‌شده و سرانجام کوچه شرقی‌غربی منشعب از نوغان در آن دوران، یک راسته کوچه بدون فرعی بوده است.
چهره‌های شاخص کوچه
خانواده‌های بسیاری در عمر حدود نودساله کوچه پله، ساکن آن بوده‌اند که برخی از آنان پس از مدتی برای همیشه از آنجا نقل مکان کردند، ولی فرزندان و نوه‌های برخی دیگر هنوز هم ساکن منازل این کوچه هستند. خانواده طحان یکی از خانواده‌های قدیمی کوچه است که بزرگ خانواده یعنی محمدحسین طحان با بیش از ۱۰۰ سال سن، هنوز هم آنجا زندگی می‌کند. کربلایی‌عباس ناجی‌اصغری، معروف به «عباس گوشتی» و همچنین «عباس نادر»، پهلوان قدیمی محله نوغان که حدود دوازده سال از محافظان آیت ا... العظمی قمی بود، نیز تا هنگام فوتش در سال ۱۳۹۷ ساکن این کوچه بود و از قدیمی‌ترین درخت کوچه محافظت می‌کرد.
خانواده‌های رستگارمقدم، مخیرایرانی، عصمتیان و بافندگان‌مجاور که هرکدام فرزندی را در جریان جنگ تحمیلی تقدیم این آب‌وخاک کردند، از دیگر ساکنان قدیمی کوچه پله محسوب می‌شوند. سرانجام باید از خاندان‌های صادق‌نژاد، عصار، عظیمی، غفوری، سیدمؤذنی، اخلاقی، بهادری، پهلوان، موسوی، دانشور، خبازی و دباغ به‌عنوان دیگر خانواده‌های قدیمی نوغانی که بخشی از عمر خود را در کوچه پله گذراندند، نام برد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
