نگاهی به کاربرد تمثیلی آینه‌ها در بناهای اسلیمی

به گزارش شهرآرانیوز در نشست تخصصی دومین کنگره فرهنگ و هنر در تمدن اسلامی با عنوان «مکتب هنر رضوی» که در مشهد برگزار شد، کوثر حسن زاده، دانشجوی دکتری پژوهش هنر دانشگاه هنر، پژوهش خود را با عنوان «تحلیل مفهوم عرفانی «تجلی» در تزیینات آینه کاری رواق دارالسیاده حرم امام رضا (ع)» ارائه کرد.

او در این نشست با بیان اینکه مفهوم «تجلی» جایگاهی ویژه در عرفان اسلامی دارد، گفت: در هنر اسلامی که تجلیگاه عرفان اسلامی است، ماده در خدمت معناست و تزیینات وابسته به معماری هم یکی از ساحت‌های ظهور معناست. در نتیجه، دیده حقیقت جوی مخاطب این هنر، حتی در تزیینات معماری به ویژه هنر آینه کاری هم به دنبال کشف معنای متعالی و عمیق عرفانی است.

حسن زاده افزود: در متون عرفانی هم به دلیل آنکه حقایق معنوی با استدلال‌های منطقی بیان شدنی نیستند، برای تعریف و توضیح مفاهیم عرفانی به زبان تمثیل روی می‌آورند. آینه نیز به دلیل خصلت ظاهری خود، یکی از بهترین و متداول‌ترین تمثیل‌ها برای تبیین مفهوم تجلی در متون عرفانی بوده است.

وی در بخش دیگری از سخنانش به موضوع کارکرد تمثیلی آینه در متون عرفانی پرداخت و گفت: آینه یک واژه پرتکرار در سنت ادبیات عرفانی است و از پرکاربردترین و متداول‌ترین تمثیلات برای بیان مفهوم تجلی است. دل به آینه تشبیه می‌شود و به دلیل اینکه قلب انسان کامل مظهر دیده شدن ذات و صفات و اسماء حق است، به آن آینه می‌گویند. شاعران و عرفا نیز در وصف آینه و جلوه گری صفات حق، سروده‌های فراوان دارند.

این پژوهشگر تصریح کرد: بنا به مستندات تاریخی، هنر آینه کاری از نوآوری‌های معماران ایرانی است و هنری است که با ایجاد اشکال در نظمی خاص و با تکه‌های کوچک و بزرگ آینه، برای تزیین سطوح داخلی بنا استفاده می‌شود. پیشینه کاربرد آینه در تزیینات معماری، به اواسط قرن دهم بازمی گردد و برای نخستین بار در زمان شاه طهماسب در شهر قزوین صورت گرفته است.

در ادامه حتما بخوانید تولیت آستان قدس رضوی: حرم مطهر رضوی بهترین پیوند هنر و مذهب است

حسن زاده تأکید کرد: پیشینهرواق دارالسیاده تالاری بزرگ در جنوب غربی بقعه متبرکه رضوی و متعلق به عصر تیموری است. این رواق در زمان قاجار با آینه تزیین شده است. درباره نسبت آینه با مفهوم «تجلی» در آینه کاری رواق دارالسیاده باید گفت هنر اسلامی متضمن و سازنده اندیشه و حکمت اسلامی است که این موضوع در تزیینات معماری اسلامی نیز دیده می‌شود و راوی همان باور‌هایی است که در اندیشه اسلامی بارور شده است. به پشتوانه این بینش معنادار، رمزگشایی از این ساحت از معنا ضرورت دارد.

وی افزود: همان طور که غایت عرفان اسلامی رسیدن به معرفت و کشف حقیقت زیبایی است، در آینه کاری اماکن مذهبی به ویژه رواق دارالسیاده نیز می‌توان نمود بصری زیبایی معنوی را دریافت کرد؛ دریافتی که مانند عرفان اسلامی، حاصل ذوق است. همان گونه که نمود صورت شخص در آینه تمثیلی از نسبت میان حق و کائنات است، در آینه کاری رواق دارالسیاده نیز کثرت آینه ها، تمثیل عالم هستی است. بنابراین، آینه کاری این رواق یکی از هم خوان‌ترین و متناسب‌ترین هنر‌ها برای فهم نظریه تجلی است.

این پژوهشگر هنر اسلامی ادامه داد: در این رواق با کثرت تمثیل‌ها مواجه هستیم. هر تکه از این آینه‌ها بنا به اندازه و ظرفیت، بخشی از انسانی واحد را به نمایش می‌گذارند و صورت او را با مراتب و زوایای گوناگون نشان می‌دهند. همچنان که کائنات همانند آینه‌هایی هستند که خداوند، خویش را در آن نمودار می‌کند و در هر آینه به اندازه و قابلیت آن نمود پیدا می‌کند. هنگام ورود به فضای آینه کاری این رواق، به شگفتی می‌افتیم. این موضوع مانند این است که کثرت جهان هستی در برابر دیدگان ما قرار می‌گیرد و این شگفتی، آغاز کشف معناست و هنرمند آینه کار نیز واسطه ظهور این معنا می‌شود.