مروری بر تاریخ اولین حضور تلفن‌های خودکار در منزل مشهدی‌ها

به گزارش شهرآرانیوز، ماجرا به حدود هشتاد سال پیش باز می‌گردد؛ زمانی که یک‌نفر در تلفن‌خانه می‌نشست تا ارتباط افراد با یکدیگر را برقرار کند. آن زمان در شهرِ رو‌به‌گسترش مشهد، فقط یک دستگاه قدیمی مغناطیسی دویست‌شماره‌ای کار می‌کرد که به‌دلیل جنگ جهانی دوم و مسائل دیگر به‌روز نمی‌شد.

در اوضاع نابسامان تلفن‌خانه مشهد بود که صحبت از تلفن خودکار به میان آمد. استقبال مردم از این برنامه خیلی خوب بود و مطبوعات هم اتفاقات مربوط به آن را با جزئیات به چاپ می‌رساندند. امروز به‌سراغ این ماجرا رفته‌ایم تا بگوییم نخستین اقدامات شهر برای اینکه تلفن‌های خودکار به خانه مردم بیایند، به کجا رسید.

تلفن‌هایی که خودشان جواب می‌دهند

ساعت ۹:۳۰ صبح یک سیم برق روی سیم‌های تلفن می‌افتد و تلفن‌خانه را به آتش می‌کشد و همه سیم‌های تلفن را می‌سوزاند. البته تلفنچی و سیمبان خیلی زود به فریادِ تلفن‌خانه می‌رسند و با کمک عابران و همسایه‌ها حریق را اطفا می‌کنند. در این حادثه که ۲۵‌مرداد‌ماه‌۱۳۲۵ اتفاق می‌اُفتد، آتش به بخشی از تلفن‌خانه آسیب می‌رساند. یک دستگاه صد‌شماره‌ای می‌سوزد و تلفن‌های شهر برای چند‌ساعت قطع می‌شوند. روزنامه «آزادی» فردای این روز می‌نویسد: «انتظار داریم این دستگاه‌های شماره که بسیار فرسوده است، عوض و تلفن‌ها اساسا اصلاح شود.»

۱۰ بهمن همین سال هم روزنامه «آفتاب شرق» خبری با عنوان «وجود تلفن‌های مخصوص خودکار در کشور سوئیس» منتشر می‌کند و می‌نویسد: «در کشور سوئیس تلفن‌های مخصوص خودکاری به کار افتاده که خودش جواب می‌دهد. کسانی که ازاین‌گونه تلفن‌ها استفاده می‌کنند، دیگر احتیاجی ندارند همیشه یک‌نفر را پای تلفن بنشانند تا معلوم شود چه‌کسی به آنها تلفن می‌کند؛ برای آنکه این تلفن در غیاب صاحبش به مراجعه‌کنندگان جواب کافی می‌دهد و حتی می‌تواند اسم و آدرس طرف را پرسیده و یادداشت کند.»

پس از پایان این خبر هم در پرانتز می‌نویسد «درست نظیر تلفن‌های مشهد است» تا کنایه‌ای هم به وضعیت نامناسب تلفن‌خانه مشهد بزند. البته تلفن‌هایی که همیشه باید کسانی پای آنها بنشینند تا شماره را برای آن طرف خط بگیرند -که حتی گاهی خط را اشتباه وصل می‌کنند- در مقایسه با تلفن‌های گویای سوئیسی حرفی برای گفتن ندارند.

نخستین اخبار تلفن خودکار مشهد

پس از چاپ این خبر است که اصلاح تلفن به یکی از دغدغه‌ها و پیگیری‌های اصلی روزنامه آفتاب شرق تبدیل می‌شود. دو هفته بعد، این جریده از رسیدن شکایت‌های متعدد از وضعیت خراب تلفن شهر پرده برمی‌دارد و با پیگیری خبرنگارش، اصلاح این وضعیت را به مردم مشهد مژده می‌دهد. در این تاریخ، سی سالی از ورود نخستین تلفن به مشهد گذشته، اما تغییری در سیستم آن که جزو ابتدایی‌ترین تلفن‌های موجود در دنیاست، ایجاد نشده است. در این وضعیت، آتش‌سوزی هم اوضاع را خراب‌تر و مردم را شاکی‌تر می‌کند.

به‌خاطر همه این اتفاقات و کمبود خط، قیمت نقل‌وانتقال تلفن حدود ۶ هزار ریال بوده که برای آن دوران هزینه‌ای بسیار تلقی می‌شده و گران بوده است. همین است که صنیعی، رئیس تلفن‌خانه مشهد، برای تغییر تلفن‌های مغناطیسی شهر تلاش می‌کند. او در ابتدا می‌خواهد با آوردن خط‌های جدید از شهرستان‌های اطراف مشهد، مسئله را حل کند. دستگاه صد‌شماره‌ای سوخته را نیز یک نفر تعمیر می‌کند و از دل آن پنجاه شماره بیرون می‌کشد تا اوضاع را بهبود ببخشد.

جریده آفتاب شرق در ادامه می‌نویسد: «تابه‌حال هم چندین مرتبه برای تعویض دستگاه تلفن به مرکز پیشنهاد نموده و با آنکه دومرتبه هم [صنیعی]به طهران عزیمت کرده‌اند، به‌واسطه جنگ اروپا و نبودن وسائل، موفق به اخذ نتیجه نشده‌اند. اخیرا باز اقداماتی شده و جناب آقای استاندار هـم تلگرافـا لزوم تعویض و اصلاح تلفن مشهد را به شرکت کل تلفن گوشزد فرموده‌اند که از قرار اصلاح حاصله، شرکت کل تلفن هم با کمپانی ریکسن سوئدی برای تهیه تلفن برقی مکاتبه نموده است.»

این روزنامه، در این زمان، پیشنهاد خرید تلفن‌های خودکار را برای شهر می‌دهد و برای تأمین مالی آن هم می‌نویسد: «همان‌طوری که اهالی تهران با دادن قرضه با شرکت کل تلفن مساعدت نموده‌اند، اهالی اصلاح‌خواه مشهد و مشترکین تلفن‌ها با کمال میل و شوق در پرداخت سهمیه خویش بر یکدیگر سبقت خواهند گرفت و مخصوصا باید از این فرصت متناسبی که به واسطه آمدن مهندسین آمریکایی که قطعا پس از مراجعت از تبریز به مشهد خواهند آمد، استفاده کنیم.»

هزار ثبت‌نام لازمه ورود تلفن خودکار

در این‌زمان روزنامه آزادی در مصاحبه با اشرفی، استاندار خراسان، درباره تلفن این‌دیار می‌نویسد: «خوشبختانه از شرکت مرکزی تلفن دستورات لازم به خراسان رسیده است که قریبا آگهی لازم از طرف اداره تلفن منتشر می‌شود که هر کس مایل است، تقاضای خود را به اداره تلفن مشهد بدهد که تعداد مشترکین که به حد کافی رسید، مهندسین آمده و کابل‌کشی نمایند.»

 زمانی نمی‌گذرد که آگهی تلفن مشهد نوید روز‌های خوب را برای تلفن استان نهم می‌دهد. در این آگهی آمده است: «شرکت موافقت نموده که هرگاه تعداد مشترکین تلفن اقلا به هزار [نفر]برسد، تلفن مشهد را تبدیل به خودکار نماید و در مرحله اول لازم است تعداد مشترکین تلفن خودکار معلوم گردد؛ بنابراین از عموم اهالی محترم مشهد تقاضا می‌شود که از تاریخ انتشار این اعلان تا پانزده روز، همه‌روزه تقاضای خود را به دفتر تلفن استان نهم تسلیم نمایند.»

۲۲‌اسفند‌ماه سال‌۱۳۲۵‌خورشیدی نیز روزنامه آفتاب شرق با انتشار مطلبی این موفقیت را از آن خود می‌کند و می‌نویسد: «ما از اینکه پیشنهاد این روزنامه مورد‌توجه جناب آقای استاندار ریاست تلفن‌خانه مشهد واقع شده، خوش‌وقت بوده، امیدواریم [..]اهالی مشهد گوی سبقت را نسبت به سایر استان‌ها ربوده و هرچه‌زودتر تقاضا‌های فعلی را خاتمه داده و به داشتن تلفن‌های آخرین سیستم امروزی موفق شویم.»

۶۰۰ ثبت‌نام در ۷ روز

پس از اینکه مشهدی‌ها از ثبت‌نام اداره تلفن برای تلفن‌های خودکار باخبر می‌شوند، شروع به اسم‌نویسی می‌‍‌کنند، آن‌چنان که فقط هفت روز لازم است تا آمار ثبت‌نام‌کنندگان تلفن به ششصد درخواست برسد. در این شرایط روزنامه آفتاب شرق با اخبار پی‌د‌رپی، مردم را تشویق می‌کند که فرصت را غنیمت بشمارند و در طرح تلفن اتوماتیک ثبت‌نام کنند. پس از تعطیلات عید سال‌۱۳۲۶، این جریده در نخستین روز‌های کاری سال جدیدش اطلاع می‌دهد که درخواست تلفن خودکار فقط تا ۲۰ فروردین پذیرفته می‌شود: «غفلت نکنید و تا مدت منقضی نشده است، از فرصت استفاده نمایید تا پشیمان نشوید.»

چند‌روز پس از این مهلت، خوانندگان جراید تقاضا‌هایی به روزنامه‌ها می‌فرستند و تمدید این مدت را درخواست می‌کنند. این مهلت تا دهم خردادماه تمدید می‌شود و اداره تلفن استان نهم چنین اعلانی می‌دهد: «چون پس از نقشه‌برداری و اقدام به کشیدن کابل، نمی‌توان به درخواست واصله ترتیب اثر داد، کسانی که مایل به داشتن تلفن خودکار هستند، می‌توانند در آخرین ساعت اداری دهم خردادِ سال جاری، تقاضای خود را به دفتر تلفن استان نهم تسلیم نمایند و پس از انقضای مدت نام‌برده، به‌هیچ‌وجه درخواست قبول نمی‌شود.»

ا۴‌هزار ثبت‌نام

در این‌سوی ماجرا هم صنیعی، رئیس تلفن‌خانه مشهد، مدام میان مشهد و تهران تردد می‌کند. در بازگشت از تهران (در اردیبهشت‌ماه سال‌۱۳۲۶‌خورشیدی)، چند مهندس همراه رئیس تلفن‌خانه وارد این شهر می‌شوند. «اریک بارتن»، مهندس کارخانه ژنرال الکتریک، و مهندس «قهرمان چایکار» به شهر امام‌رضا (ع) می‌آیند تا هزینه نصب کابل تلفن خودکار را برآورد کنند و آن را به مرکز گزارش دهند. با ورود این گروه، امید‌ها قوت می‌گیرد.

 این دو نیروی شرکت سهامی تلفن ایران پس از تهیه نقشه سیم‌کشی و برآورد هزینه ساختِ عمارت تلفن‌خانه به تهران بازمی‌گردند. روزنامه آفتاب شرق در این زمان خبر می‌دهد که تلفن خودکار مشهد پس از اتمام کار تهران در ردیف چهارم اصلاحات قرار گرفته است و دوباره از مردم می‌خواهد که در صورت تمایل، برای ثبت‌نام تلفن خودکار اقدام کنند.

صنیعی باز هم به تهران می‌رود و دوم تیرماه به مشهد باز می‌گردد. روزنامه آزادی از ثبت نام ۴ هزار رشته تلفن خودکار در اداره تلفن استان نهم خبر می‌دهد و می‌نویسد: «شرکت تلفن از دولت تقاضا نموده موافقت شود تا در مشهد نیز اداره تلفن مانند تهران مبلغی از مشترکینی که تقاضای تلفن نموده‌اند، وام گرفته شود... انتظار داریم دولت هرچه زودتر پاسخ اداره تلفن را بدهد تا اداره تلفن وام معهود را اخذ و تلفن خودکار مشهد نیز از حرف به مرحله عمل درآید.»

از ناکامی شهر تا تصویب دولت

صنیعی در رفت‌وآمد‌های بعدی به تهران، در تیرماه سال‌۱۳۲۶ ناامیدانه به مشهد بازمی‌گردد و به‌جای تلفن خودکار برای مردم دویست شماره‌تلفن دیگر می‌آورد. آفتاب شرق نمی‌خواهد با صراحت به این شکست اعتراف کند، اما روزنامه آزادی خیلی صریح می‌نویسد که «کار تلفن‌های شهری مشهد به‌جایی نرسیده است» و بعد با لحنی تند از فساد موجود در کشور انتقاد می‌کند: «البته تا نان خوردن و... رفتن اهالی ولایات بسته به میل و اجازه عناصر طماع و پول‌پرست مرکز باشد، توقع جزئی اصلاحی در شهرستان‌ها داشتن غلط است، تا چه‌رسد به تلفن مشهد که از کار‌های اساسی و مهم این شهر است و یقین برای تبدیل آن کیسه‌های گشادی در تهران دوخته شده است.»

یکی‌دو ماه طول می‌کشد تا آفتاب شرق نیز با چاپ نامه صنیعی در ۱۰‌شهریورماه اعتراف کند که نصب تلفن‌های خودکار در مشهد عملی نیست. او در این نامه اظهار می‌کند: «برای آسایش عموم خود این‌جانب به مرکز مسافرت نموده و دو دستگاه صدشماره‌ای از شرکت کل تلفن تحویل گرفته و یک نفر میکانیک متخصص به مشهد احضار شد که با کمک دو نفر مکانسین اداره، هر‌چه‌زودتر در تعویض آنها اقدام کنند.»

گویا قرار می‌شود یکی از این دستگاه‌ها به‌جای دستگاه صد‌شماره‌ای سوخته قرار بگیرد و دستگاه کهنه نیز به مرکز ارجاع داده شود. او قول یک‌ماهه می‌دهد که با این تغییرات، اختلالاتی شامل اتصالی، قطع بی‌موقع و جوابگو نبودن مرکز که صدای اعتراض مردم را درآورده است، رفع شود. خواندن این خبر مردم را راضی نمی‌کند و بسیاری از آنها از جراید و تلفن‌خانه پیگیر این ماجرا می‌شوند و البته به جوابی نمی‌رسند. ظاهرا ماجرا برای مشهد تمام شده است که ۸‌آذرماه سال‌۱۳۲۶، دوباره تلفن اتوماتیک در مشهد بر سر زبان‌ها می‌افتد. 

روزنامه آزادی در این روز می‌نویسد: «طبق اطلاع موضوع تلفن خودکار مشهد مورد تصویب وزارت پست و تلگراف واقع گردید و برای تصویب دولت هم به هیئت وزیران تقدیم شده است.» این‌گونه می‌شود که پس از فراز‌و‌نشیب‌های بسیار، بالاخره مشکلات گفتگو‌های سیمی حل می‌شود و تلفن خودکار به خانه مشهدی‌ها می‌رسد.