ثبتِ سوز ساز

لیلی رحمانی - زمانی‌که صحبت از میراث فرهنگی و ثبت آن‌ها به میان می‌آید، ناخودآگاه تصویر آثاری به ذهن متبادر می‌شود که مشاهده و لمس آن‌ها کار سختی نیست و به‌راحتی امکان دسترسی به آن وجود دارد. شاید بارزترین این موارد، آثار و ابنیه تاریخی و ساختمان‌ها باشند، اما در‌حقیقت شیوه و روش زیست مردم، مهم‌ترین آثار فرهنگی است که اگر ثبت وحفظ نشود، به‌راحتی از میان خواهد رفت. خراسان نیز با پیشینه تاریخی منحصر‌به‌فردش، حرف‌های زیادی در‌این‌زمینه برای گفتن دارد و سرمایه‌های فرهنگی‌اش نیازمند حفظ و توجه است. در‌همین‌راستا قرارگرفتن ۱۳‌اثر از استان خراسان‌رضوی بین آثار ناملموس کشور شاید خبر خوشی باشد که دیروز در رسانه‌ها دست‌به‌دست شد؛ آثاری که هر‌کدامشان، دنیایی از حرف و تاریخ در دل دارند و ابلاغیه ثبتشان از‌سوی وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور شاید پایانی بر گمنامی آن‌ها باشد.
بر‌اساس نامه علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث فرهنگی، به علیرضا رزم‌حسینی، استاندار خراسان‌رضوی، استادان بزرگی، چون استاد علی‌اصغر عاشق، گنجینه زنده بشری در نواختن ساز قوشمه، استاد حسین عزیزی، گنجینه زنده بشری در حوزه موسیقی محلی کُردی و کُرمانجی خراسان، و استاد محمد‌عثمان محمددوست به‌عنوان گنجینه زنده بشری در موسیقی مقامی خراسان در فهرست ملی حاملان (نادره‌کاران) به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس استان به ثبت رسیده‌اند. ارزش و اهمیت این ثبت نه‌تن‌ها کمتر از سایر آثار نیست؛ بلکه بسیار با‌اهمیت‌تر نیز به شمار می‌آید. در جایگاه این فرزندان خطه خراسان همین بس که استاد عثمان محمددوست که در حال حاضر ۹۰‌سال را پشت سر گذاشته است، از ده‌سالگی با نواختن دوتار مأنوس بوده است و از استادان موسیقی مقامی خراسان به شمار می‌رود و در شهریور‌ماه سال‌۱۳۹۶ نیز نخستین کاشی ماندگار استان در‌راستای حفظ میراث ناملموس کشور از‌سوی اداره کل میراث فرهنگی بر سردر منزل این استاد فرزانه نصب شد.
از این استادان که بگذریم، نام میراث‌هایی، چون خوراک فتیر مسکه کرمانجی خراسان، آیین برگزاری بلغورپزان روستای سنو، جشن چله چوو، مهارت بافت سفره کردی قوچان، بازی محلی کورخ و فنونی، چون فنون تهیه رون‌زد (روغن زرد) و کاربرد‌های فرهنگی آن و مهارت تهیه دوراغ (ماست خشک)، قره قروت و کاربرد‌های فرهنگی آن و فنون مهارت تهیه پندیر پوست و کاربرد‌های فرهنگی آن نیز در فهرست این آثار قرار گرفته است.
برای درک اهمیت ثبت این آثار در فهرست آثار ملی با محمود طغرایی تماس می‌گیریم و مسئول دفتر ثبت میراث فرهنگی استان در‌این‌باره می‌گوید: این آثار نمود مادی و ملموسی ندارند، اما بخش مهمی از میراث فرهنگی یک جامعه و نسل هستند که در‌قالب رفتار‌ها و باورها، صدا‌ها و... جای می‌گیرند و با‌توجه‌به اهمیت جنبه فرهنگی و ناملموس آن بسیار آسیب‌پذیرند و در‌صورت فراموشی و انتقال‌نیافتن به نسل بعدی به‌راحتی از میان خواهند رفت. او درباره نحوه ثبت این آثار بیان می‌کند: در مراحل اولیه، این میراث ناملموس شناسایی می‌شوند و فهرستی از آن‌ها تهیه می‌شود. بعد از آن مستند‌سازی و در نهایت در‌قالب پرونده ثبت مدون می‌شوند، سپس در‌صورت امکان و تأیید شورای مربوط، درزمره آثار ملی تلقی خواهند شد.
به گفته طغرایی، موضوع مهم درباره آثار ثبت‌شده‌ای، چون «روغن زرد»، خود محصول نیست و در‌واقع فرایند تولید است که به‌عنوان نوعی مهارت، اهمیت دارد و برای حفظ ثبت می‌شود. او ادامه می‌دهد: ثبت این محصولات امکان حمایت و ترویج این محصولات را فراهم و حتی در مواردی امکان تبدیل آن به یک جاذبه گردشگری را ایجاد می‌کند و در واقع هدف از ثبت این آثار برنامه ریزی برای حفظ و احیا و تداوم آن‌ها برای نسل بعدی است.

مدیون موسیقی عثمان هستیم
محمد حق‌گو
موسیقی‌دان و پژوهشگر موسیقی مقامی
مدتی موضوعی ذهن من را درگیر کرده بود، اما به‌محض اینکه خبر به‌ثبت‌رسیدن نام استادان موسیقی خراسان در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس را شنیدم، بسیار خوشحال شدم. به‌خاطر دارم سال‌۱۳۸۳ به وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیشنهاد دادم با سازمان میراث فرهنگی به توافق برسند و مدیریت و حمایت از «موسیقی مقامی» را به سازمان میراث فرهنگی بسپرند. به این دلیل‌که همان‌گونه‌که ما گنجینه‌های بسیاری همچون سفال، سکه‌های قدیمی و‌... داریم و حفاظت از این میراث مهم است، از‌سوی دیگر، میراث زنده‌ای داریم که دوره بقای فیزیکی آن‌ها کوتاه است و نیاز است تا‌زمانی‌که هستند، هنرشان ثبت شود. امروز که این خبر خوب را می‌شنوم، امیدوارم علاوه‌بر نام هنرمندان بزرگ خراسان، آثار این هنرمندان هم توسط میراث فرهنگی مورد‌حمایت قرار گیرد و ثبت شود، تا آن‌چیزی که از بزرگان موسیقی مقامی به جا می‌ماند، برای آیندگان سند معتبری باشد. چون این هنر به‌تدریج تحریف می‌شود و این بزرگ‌ترین معضل در موسیقی مقامی است. این هنر اگر ثبت نشود، آیندگان به هیچ شناختی از مقام‌های موسیقی خراسان دست پیدا نخواهند کرد. اما در توضیح اینکه چرا نام عثمان محمد‌دوست در این فهرست جای گرفته است، لازم می‌دانم بگویم اگر از حق نگذریم و اواخر دهه‌۳۰ و اوایل دهه‌۴۰ خورشیدی را مرور کنیم، می‌بینیم افراد خاصی در حوزه موسیقی مقامی برای شناساندن این هنر به سراسر ایران و جهان پیش‌قدم شدند که استاد عثمان سرآمد آنان بود. به نظر نگارنده، عثمان محمد‌دوست، آن کسی است که در موسیقی مقامی، رسالتش را انجام داده و این هنر را فراتر از مرز‌های ایران نیز معرفی کرده است. ما بزرگان بسیاری در موسیقی مقامی داریم، اما اینکه امروز آن‌ها را می‌شناسیم، مدیون زحماتی است که استاد عثمان محمد‌دوست کشیده است. در منطقه خواف، عثمان بزرگ‌ترین حافظ مقام‌های موسیقی است و سبک و سیاق او در موسیقی بسیار ارزشمند و منحصر‌به‌فرد است. این امر بسیار بدیهی و طبیعی است که نام این هنرمند به‌عنوان گنجینه زنده بشری در موسیقی مقامی خراسان به ثبت برسد. به نظر من، میراث فرهنگی باید این اقدامات و این حمایت‌ها را بیشتر و گسترده‌تر انجام دهد؛ چون در منطقه تربت‌جام و باخرز، هنرمندان ارزشمند دیگری نیز داریم که به این حمایت نیاز دارند.