داستان گوهرشاد زیر گنبد کبود

شیما سیدی/ شهرآرانیوز - در طول عمر ششصدساله اش هم روی شیرین روزگار را دیده هم تلخی هایش را چشیده است. مسجد گوهرشاد با یک افتتاح شاهانه کارش را آغاز کرد. شاهرخ شاه تیموری، همسر گوهرشاد، برای روز بازگشایی اش قندیلی سه هزارمثقالی از طلا هدیه داد. کتیبه اش را بایسنقر، پسر گوهرشاد، یکی از نامدارترین کاتبان تیموری، نوشت. گوهرشادبانو هم وقف نامه ای برایش به جا گذاشت که هنوز پابرجاست. اما در ادامه، وقوع حوادثی چند، حال و روز این مسجد را نیازمند مرمت های پیاپی کرد.

یک بار زلزله ای مهیب بر سرش آوار شد و همه قسمت های مرتفعش را فروریخت. بار دیگر روس ها گنبد و مناره اش را هدف توپ قرار دادند. واقعه گوهرشاد و گلوله باران تحصن کنندگان داخل مسجد هم تیر دیگری بود بر پیکر این ساختمان. با تمام این ها و گرچه در طول تاریخ مسجد گوهرشاد دست کم ١۶ بار مرمت و ٢ بار نیز به صورت اساسی بازسازی شده است، هنوز استوار برجاست و نمونه کامل یک مسجد زیبای ایرانی به شمار می رود که اهل فن در وصفش چندین و چند تعریف ردیف می کنند.

مهندس علی اصغر سالاری یکی از معدود بازماندگانی است که در بازسازی اساسی مسجد گوهرشاد در سال ١٣٣٩ خورشیدی به عنوان نقشه بردار در کنار مهندسانی چون عباس آفرنده حاضر بوده و هنگام مقاوم سازی مسجدگوهرشاد در سال ٩١ نیز به عنوان مشاور کنار کار حضور داشته است. در گفت وگویی که با او داشتیم، داستان ۲ دوره مرمت مسجدگوهرشاد را برایمان شرح می دهد.

پیشنهاد حقوق ٢۵٠ تومانی را رد کردم و وارد یک پروژه ماندگار شدم

«ما بچه پول دار نبودیم که بتوانیم شهریه دبیرستان را بپردازیم. ماهی ۶ تومن در هنرستان به ما پول می دادند. به همین علت، تصمیم گرفتیم در میان آدم های درس نخوان هنرستان بُر بخوریم.» این بهانه ای است که پای مهندس علی اصغر سالاری را به هنرستان صنعتی مشهد می کشاند و او را دیپلمه رشته راه و ساختمان می کند.

بلافاصله بعد از اتمام تحصیل، مرحوم تبریزی، مدیر وقت هنرستان، به او پیشنهاد می دهد در ازای دریافت ماهانه ٢۵٠ تومان، در کار ساختمان سازی به استخدام آموزش و پرورش درآید اما او در جواب می گوید: «بروم سر گذر بهتر از این است که آبروی دیپلمه ها را ببرم.»

اعتراض سالاری به دستمزد اندکی است که به او پیشنهاد شده است، اما همین اعتراض منشأ خیری می شود تا پای سالاری به یکی از ماندگارترین پروژه های مرمتی حرم مطهر باز شود.دومین پیشنهاد مرحوم تبریزی پروژه ای است که زیر نظر مهندس عباس آفرنده در مسجد گوهرشاد در حال اجراست. سالاری تعریف می کند: «مهندس تبریزی گفت یک جای دیگر هم هست. گفتم کجا؟ گفت پیش مهندس آفرنده. گفتم اینکه ایده آل من است. آن زمان مهندس راه و ساختمان زیاد در مشهد نداشتیم. ۲ نفر بودند: مهندس آفرنده و مهندس غفرانی ها. آقای غفرانی ها کارخانه موزائیک سازی داشت و درگیر کسب و کار خود بود اما آقای آفرنده هرجا که کار خیری بود دستی داشت. آن زمان هم ایشان مشغول مرمت مسجد گوهرشاد بود، پروژه ای که بعدها یکی از شاهکارهای او شد.»

مسجد گوهرشاد بعد از ۵٠ سال مقاومت در برابر زخم روس ها نیازمند مرمت اساسی شد

در کتاب «مسجد و موقوفات گوهرشاد» نوشته مهدی سیدی و جمعی دیگر، از قول مرحوم مدرس رضوی که خود شاهد گلوله باران حرم مطهر به دست روس ها بوده، نوشته شده است: «١١ گلوله توپ به ایوان مقصوره و ۱۱ گلوله به گنبد مسجد اصابت کرد.» بعد از این ماجرا مسجد گوهرشاد ۵٠ سال با مرمت های جزئی در مقابل زخم روس ها مقاومت کرد اما سرانجام در سال ١٣٣٩ خورشیدی نظر اداره کل باستان شناسی و اداره کل اوقاف بر این قرار گرفت که نگهداری گنبد مسجد گوهرشاد دیگر امکان پذیر نیست و باید به صورت اساسی بازسازی شود.

تأمین بخشی از هزینه بازسازی گوهرشاد با نقشه برداری زمین های سعدآباد

مقدمات پروژه بازسازی مسجد گوهرشاد از سال ١٣٣٩ آغاز می شود اما علی اصغر سالاری در میانه کار، یعنی سال ۴٢، به داستان مرمت اضافه می شود. او در توضیح آن روزها می گوید: «از سال ۴١ کار تخریب گنبد را شروع کرده بودند. یکی از مناره ها هم صدمه دیده بود. آن زمان تولیت مسجد گوهرشاد از آستان قدس جدا بود و گرچه گوهرشاد وقف نامه بسیار خوبی برای مسجد به جا گذاشته بود، در آن برهه آن قدر هزینه بازسازی زیاد بود که تولیت گوهرشاد از پس آن برنمی آمد.

مرحوم محسن طاهری که آخرین نسل از متولیان مسجد گوهرشاد و از خاندان معروف طاهری بود، با دعوت از استاندار خراسان و نایب التولیه آستان قدس رضوی تلاش می کرد حمایت ایشان را برای برچیدن گنبد و بازسازی آن جلب کند. سال ۴٢ که من به عنوان نقشه بردار به پروژه اضافه شدم، مرحوم محسن طاهری برای تأمین بخشی از هزینه های بازسازی مسجد به بخشی که من در آن مشغول به کار بودم دستور داد زمین های سرده و سعدآباد را که از جمله موقوفات گوهرشاد بود برای اجاره به کارمندان دولت نقشه برداری کنیم. با این کار، ضمن تأمین درآمد، خدمتی هم برای توسعه شهر انجام شد.»

شاهکار مهندس آفرنده با سبک کردن ۳۰۰۰ تنی گنبد مسجد گوهرشاد

سالاری کار مهندس عباس آفرنده را یک شاهکار می داند، شاهکاری که با تبدیل سازه آجری به بتن، یک باره ۳۰۰۰ تن از حجم بنا کاست و آن را سبک کرد. گرچه برخی معتقدند تبدیل سازه آجری به بتن از اصالت بنا کاسته است، سالاری این اقدام را برای حفظ کلیت بنا لازم می داند.

او می گوید: «در این بازسازی، سقف گنبد تا روی پشت بام برچیده شد، اما به پایه ها دست نخورد. در آن زمان، تاور کرانک جرثقیل، میکسر و دستگاه بتن نبود. صحن قدس و گوهرشاد را در نظر بگیرید. میانش ٢ تا راهرو است. نجارخانه یعنی جایی که همه کارهای بنایی انجام می شد، بین همین ۲ راهرو بود. بتن را درون ناوه (یک ظرف بزرگ چوبی) می ریختند و کارگرها آن را سر شانه می گذاشتند و یاعلی و یارضاگویان از پله های نردبان بالا می رفتند. ٣ روز و ۲ شب بدون وقفه بتن ریخته شد. ما ٣ شیفت کارگر داشتیم. بالای پشت بام فرش پهن کرده بودیم و تمام خورد و خوراک کارگرها همان بالای پشت بام بود. یک شیفت خسته می شدند، استراحت می کردند و شیفت بعد کارش را شروع می کرد.

آفرنده دقیقا پا گذاشت جای پای گوهرشاد. می گویند زمانی که گوهرشاد دستور داده بود مسجد را بسازند، به قوام الدین شیرازی امر کرده بود سر راه چهارپایانی که آجر می برند آخور ببندید که اگر خسته شدند، بروند آب و علف بخورند. آفرنده هم هنگام ساخت گنبد، بلانسبت هوای کارگرها را داشت و سفارش می کرد مبادا از لحاظ غذا و کار به ایشان سخت گرفته شود.»

پایان بازسازی مسجد و پایان تولیت خاندان طاهری

پروژه بازسازی مسجد گوهرشاد سال ١٣۴۵ پایان یافت و همان سال نیز به گفته سالاری با یک کودتا تولیت مسجدگوهرشاد بعد از ١۶٠ سال خدمت صادقانه، از خاندان طاهری گرفته و به اداره اوقاف سپرده شد. این رویه تا سال ۶٨ ادامه داشت تا اینکه مقام معظم رهبری در پاسخ به تقاضای تولیت وقت آستان قدس رضوی (آیت ا... واعظ طبسی) اداره مسجد گوهرشاد را به تولیت آن آستانه واگذار کردند، اما اداره موقوفات آن همچنان به دست اداره کل اوقاف خراسان است.

سال ٩١ هدف تحکیم بنا بود نه مرمت

سال ١٣٨٨ بعد از گذشت ۴٣ سال از بازسازی اساسی مسجد گوهرشاد، دوباره پروژه ای برای تحکیم و مقاوم سازی این مسجد تعریف شد. سالاری هم که در این مدت لیسانس راه و ساختمان را از دانشگاه علم و صنعت گرفته بود مجدد به عنوان مشاور به پروژه کار اضافه شد.

او در پاسخ به این سوال که چرا سال ٨٨ بنای گوهرشاد دوباره نیاز به مرمت پیدا کرد می گوید: «این داستان دیگری دارد. در طرح رواق های تحتانی، هدف ایجاد رینگی در پایین است که بر اساس آن، بست شیخ بهایی، ایوان آب (ایوان غربی گوهرشاد) و صحن گوهرشاد از زیر تخلیه و از این طرف وصل می شود به رواق دارالمرحمه، زیر رواق امام. آن هم به رواق حضرت معصومه (س) وصل می شود. یعنی یک رینگ دورتادور حرم خواهیم داشت تا بعدها نماز جمعه و ... در آن برگزار شود. بر اساس این طرح، زیر مسجد گوهرشاد مقاوم سازی شد. یعنی سقف را کسی دست نزد. تنها پروژه تحکیم کف بود. سال ٩١ من از طرف مدیرعامل وقت به سمت مشاور و مجری طرح مستندسازی در سازمان عمران و توسعه حریم حرم مشغول به کار شدم، همان زمان، بر اساس طرح آقای شاه کرمی، در راهروهای طرفین و داخل مقصوره شمع هایی تا عمق ٢٣ متر ایجاد شد، شناژهایی طولی و عرضی در عمق ۶ متر و بتنآارمه نیز در سطح اجرا شد که موجب تحکیم دیوارها شد.»

مسجد گوهرشاد نیازی به مرمت دوباره ندارد

پروژه مرمت و تحکیم مسجد گوهرشاد که از سال ٨٨ شروع شده، بعد از گذشت ١١ سال، هنوز ادامه دارد و زمان دقیقی هم برای پایان این عملیات بیان نشده است. عبدالعظیم امیرشاه کرمی که نظارت بر مقاوم سازی مسجد گوهرشاد را بر عهده دارد، آبان ٩٨ در گفت وگو با سایت ایسنا گفت: «هنوز عملیات مقاوم سازی مسجد گوهرشاد به پایان نرسیده است.»

او همچنین توضیح داد: «با توجه به عجله ای که برای ساخت این بنا وجود داشت، مبانی مهندسی در آن انجام نشده است. علاوه بر مشکل ضعف خاک، ناکافی بودن پی ها و هوازدگی نیز باعث رطوبت در این بنای تاریخی و آسیب به ملات شده است.» این ها دلایلی است که ناظر پروژه برای توجیه نیازمندی بنا به کار اساسی مطرح کرده، و گفته است: «بعد از مقاوم سازی پی های سازه، بخش های فوقانی نیز در این پروژه مورد بررسی قرار می گیرند و اکنون فرایند این اقدامات در حال انجام است.»

این صحبت ها را که با سالاری در میان می گذاریم، او با دفاع از عملکرد معمار بزرگ این بنا، یعنی استاد قوام الدین شیرازی، و بعد از آن، مرمت اصولی مهندس آفرنده، می گوید: «نمی شود به این راحتی زحمات قوام الدین شیرازی و مهندس آفرنده را زیر سوال ببریم و بگوییم این بنا با عجله ساخته شده است! من آقای شاه کرمی را بردم بالای پشت بام، گفتم ۵ سال است دائم می گویی گنبد دارد فرو می ریزد. چند بار تا به حال این بالا آمده ای؟ این بتن را ببر هرجا می خواهی آزمایش کن. بالاترین مقاومت را می گیری چون این بتن با وضو و صلوات و در یک کلام با عشق ساخته شده است، اما حالا بیشتر بحث مادیات است. به او گفتم پایین را تقویت کن اما مطمئن باش گنبد آن قدر مقاومت دارد که نیازی به کوچک ترین مرمت نداشته باشد. یعنی با اینکه زیر گنبد خالی شده، کوچک ترین تکانی نخورده است.»

مسجد گوهرشاد در گذر تاریخ

٨١٧ قمری
صدور دستور ساخت مسجد از سوی گوهرشادآغا.

٨٢١ قمری
اتمام ساخت مسجد به دست قوام الدین شیرازی.

٨٢٩ قمری
تنظیم وقف ‏نامه مسجد گوهرشاد که کهن ‏ترین وقف‏ نامه موجود در خراسان است.

١٠٨۴ قمری
وقوع زمین لرزه و فروریختن تقریبا تمامی قسمت های مرتفع مسجد.

١٠٨٧ قمری
مرمت اساسی و بازسازی گنبد مسجد گوهرشاد به دستور شاه سلیمان صفوی و به معماری شجاع الدین، بنای اصفهانی.

١٢٧۴ قمری
مرمت اساسی مناره های مسجد گوهرشاد در زمان حسام ‏السلطنه (عموی ناصرالدین شاه)، والی خراسان.

١٠ فروردین ١٢٩١ شمسی
به توپ بستن حرم مطهر و مسجد گوهرشاد به دست روس ها.

١٣٠٠ شمسی
مرمت جزئی گنبد مقصوره مسجد گوهرشاد.

٢١ تیر ١٣١۴ شمسی
خسارت دیدن بخش هایی از مسجد گوهرشاد در واقعه گوهرشاد (محاصره مسجد گوهرشاد از سوی نیروهای رضاشاه و به گلوله بستن مردم متحصن).

١٣٣٩ شمسی
آغاز تخریب گنبد مقصوره و بازسازی اساسی آن توسط مهندس عباس آفرنده با نظارت دکتر یعقوب دانش دوست.

١٣۴۵ شمسی
تعویض سنگ های ازاره داخل ایوان مقصوره، نصب کاشی معرق کتیبه دور ساقه گنبد و پایان مرمت.

٢١ تیر ۱۳۸۸ شمسی
آغاز مطالعات برای مقاوم سازی مسجد گوهرشاد بر اساس مدل های ریاضی.

۱۳۹۱ شمسی
آغاز عملیات اجرایی مرمت مسجد گوهرشاد.

آبان ۱۳۹۸ شمسی
مدیر پروژه: هنوز عملیات مرمت گوهرشاد به پایان نرسیده است و زمان پایان را نمی توان پیش بینی کرد.

۱۳۹۹ شمسی
پایان مرمت ایوان مقصوره اما پروژه تحکیم هنوز ادامه دارد.