گفت‌وگو با بانوی دانشمند مشهدی و تنها عضو ایرانی آکادمی دانشمندان جوان جهان

حمیده وحیدی | شهرآرانیوز؛ وقتی ترکیب «زنان دانشمند ایران» را در گوگل جست‌وجو می‌کنیم، با چند چهره نا‌آشنا روبه‌رو می‌شویم، زنانی که همگی مهاجرت کرده اند. نویسنده مطلب بیش از آنکه به توانمندی آن زنان اشاره کند تلاش کرده است مهاجرت این چهره‌های نخبه به دیگر قاره‌ها را به رخ بکشد. گشت‌و‌گذار در وب هم هیچ نتیجه‌ای ندارد.

 

کلیدواژه «زنان دانشمند مشهد» هم انگار خیلی وقت است به‌روز نشده است. تعجبی ندارد. انگار ذائقه همه ما این روز‌ها به شنیدن خبر‌های بد و ناگوار عادت کرده است، به گونه‌ای که حتی رسانه‌های داخلی و تأثیر‌گذار نیز عمده مطالبشان با ناامیدی و هیزم ریختن به آتش دعوا‌های سیاسی گره خورده است. همه این‌ها باعث می‌شود عجیب باشد وقتی می‌شنویم در همین مشهد بانوی دانشمندی مشغول فعالیت است که بسیاری از پیشنهاد‌های رنگارنگ از دل نصف‌النهار مبدأ (گرینویچ) را رد کرده است.

 

دکتر مریم مقدم متین که صاحب ده‌ها اختراع بین‌المللی است، ۴ سال تنها عضو ایرانی آکادمی دانشمندان جوان جهان بوده و سال‌هاست در دانشگاه فردوسی مشهد در حوزه سلول‌های سرطانی کار می‌کند. او می‌خواهد به درمان هدفمند سلول‌های سرطانی کمک کند. این روش می‌تواند نقش عمده‌ای در بهبود زندگی و افزایش عمر بیماران مبتلا به سرطان داشته باشد.

 

ورود افراد غیرمتخصص به آزمایشگاه کشت سلول دانشگاه فردوسی مشهد ممنوع است. دکتر مریم مقدم متین در حاشیه اصرار ما برای گرفتن گفتگو و تصویربرداری، باز هم تدریس مجازی به دانشجویان را در اولویت قرار می‌دهد، اما قبل از مصاحبه، زمان موردنظرمان را هم می‌پرسد. دقیق است و ثانیه و ساعت برایش اهمیت ویژه‌ای دارد. با هماهنگی‌های صورت‌گرفته، می‌توانیم ساعتی در یکی از تخصصی‌ترین مراکز علمی کشور با او به گفتگو بنشینیم. بانوی دانشمند جوانی که مادرانگی، تدریس و علاقه به علم همه زندگی اش را فرا گرفته است. «سال ۱۳۵۱ در مشهد مقدس متولد شدم و سال ۱۳۷۲ ازدواج کردم.

 

دخترم سال ۷۷ و زمانی که دانشجوی دکترا بودم متولد شد و هم‌اکنون دانشجوی مهندسی برق دانشگاه فردوسی مشهد است. پسرم سال ۸۶ زمانی که به عنوان عضو هیئت علمی و مدیر گروه زیست‌شناسی مشغول خدمت بودم متولد شد. با همسرم همکار هستم و پدرم آموزش و پرورشی بود و فرهنگ علم‌دوستی از همان کودکی در خانواده ما وجود داشت.» کودکی این دانشمند جوان برعکس بسیاری از دختران که بین عروسک‌های رنگی و پارچه‌ای می‌چرخد، در میان آزمایش و کنجکاوی طی شده است.

 

او درباره علاقه‌مندی‌اش به کشف و اختراع می‌گوید: از وقتی به یادم دارم، حداقل در رویا در حال آزمایش بوده‌ام. خواندن کتاب‌های علمی هم یکی از سرگرمی‌های آن دوران بود. اگرچه آن زمان چشم‌انداز وسیعی درباره آینده نداشتم، سرم به همان سوالات دوران کودکی بند بود.

 

 

بانو مقدم متین خیلی زود مسیر زندگی‌اش را پیدا می‌کند و مقابل همه کسانی که از او می‌خواهند در رشته پزشکی ادامه تحصیل دهد می‌ایستد. به دنبال علاقه‌اش می‌رود و رشته زیست‌شناسی را ادامه می‌دهد. در حالی که اواخر دهه ۶۰ دانشگاه فردوسی مشهد هنوز شرایط خوبی برای ادامه تحصیل در این رشته ندارد، او پیش‌گام تغییر و تحول در این رشته در شرق کشور می‌شود. «خیلی‌ها می‌خواستند من پزشک شوم به‌ویژه دبیرانم در دبیرستان. به‌هرحال، با اینکه آن زمان هنوز رشته زیست تا این اندازه در کشور پیشرفت نداشت، نتوانستم پا روی دلم بگذارم، و با احترام به همه کسانی که فکر می‌کردند باید به جمع پزشکان کشور اضافه شوم، جواب رد دادم و در سال ۱۳۷۳ با کسب رتبه اول در رشته زیست‌شناسی دانش‌آموخته شدم.

 

تحصیلات کارشناسی ارشد و دکترا را به‌ترتیب در رشته‌های ژنتیک سرطان و بیولوژی مولکولی در دانشگاه شفیلد انگلستان به اتمام رساندم و پس از انجام ۲ دوره پسادکترا، در سال ۱۳۸۳ به ایران برگشتم و از اسفند ۱۳۸۳ به عنوان عضو هیئت علمی در دانشگاه فردوسی مشهد مشغول به کار شدم. به کمک همسرم، دکتر بهرامی، رشته زیست‌شناسی سلولی مولکولی را در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در دانشگاه فردوسی ایجاد کردیم. هم‌اکنون دانشجویان زیادی هستند که توانسته‌اند در این مسیر موفق شوند.

 

 

 

ما با سختی بسیار زیاد، دستگاه‌ها و تجهیزات لازم را خریداری کردیم و آزمایشگاه کشت سلول و بیولوژی مولکولی و همینطور پژوهشکده زیست فناوری را با کمک‌هایی که از دانشگاه، طرح‌های برون‌دانشگاهی و ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری گرفتیم، تجهیز کردیم.» رابطه علمی این بانوی دانشمند با دیگر دانشگاه‌های جهان هم‌چنان برقرار است و تلاش می‌کند آخرین دستاورد‌های علمی در رشته زیست‌شناسی را به دانشجویان هدیه دهد.

 

دکتر مقدم متین چندین سال است مشغول پژوهش در سلول‌های بنیادی و هم‌چنین مطالعات تشخیصی و درمانی در زمینه سرطان و سلول‌های سرطانی است. کار اصلی او بر پژوهش در زمینه درمان موثرتر سرطان استوار است، هرچند معتقد است پیش‌گیری از درمان مهم‌تر است و با فرهنگ‌سازی می‌شود ۳۰ درصد از سرطان‌ها را کاهش داد. پژوهش در زمینه درمان هدفمند سرطان با کمک همکاران گروه شیمی دانشگاه فردوسی مشهد در حال انجام است. در این روش می‌توان از ترکیبی از روش‌ها و یا دارو‌های شیمی درمانی استفاده کرد، اما به گونه‌ای طراحی می‌شود که با استفاده از حامل‌های مناسب و مهندسی سطح آن‌ها با لیگاند‌های اختصاصی، دارو‌ها به صورت هوشمند فقط در سلول‌های سرطانی آزاد شوند.

 

همکاری در تأسیس شرکت سهامی خاص شکوفا ژن برنا، راه‌اندازی حیوان‌خانه بخش سلولی مولکولی دانشگاه فردوسی مشهد و دبیری علمی چندین دوره همایش بین‌المللی سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی از جمله فعالیت‌های اوست. هم‌چنین در سال ۹۷ به عنوان پژوهشگر برتر دانشگاه فردوسی مشهد و به عنوان فناور برتر در دومین جشنواره علمی رضوی انتخاب شد. این بانوی فرهیخته در سال ۹۵ عنوان یکی از ۱۳ استاد برتر کشور را کسب کرد و در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴ تنها عضو ایرانی آکادمی دانشمندان جوان جهان بوده است.

 

 

 

می‌گوید: «فرایند فراوری سرم جنینی گاو با هدف حذف وزیکول‌های خارج سلولی در مقیاس وسیع در شرایط استریل»، «بیوفیلم مشتق از ماتریکس خارج سلولی غنی از کلاژن»، تولید کیت «القای تمایززدایی سلولی با کمک ریزمولکول‌ها»، تولید «اسپرم ماکیان از سلول‌های بنیادی ژرمی در آزمایشگاه»، تهیه «داربست زیستی مشتق‌شده از ماتریکس خارج سلولی غضروف مفصلی گاو با استفاده از فرایند سلول‌زدایی» و «سنتز و شناسایی هیبرید آلی - معدنی ژلاتین - سیلوکسان - هیدروکسی‌آپاتیت» از جمله ثبت اختراعاتی بوده است که در این سال‌ها بنده نیز در آن‌ها سهیم بوده‌ام.

 

او با اپیدمی شدن سرطان بین افراد جامعه موافق نیست و بسیاری از شایعات را برگرفته از تحلیل‌های غیرعلمی می‌داند. معتقد است این تصور به دلیل افزایش طول عمر در ایران و همچنین پیشرفت در روش‌های غربالگری و تشخیصی سرطان می‌باشد، اما درباره وضعیت موجود هشدار می‌دهد. با توجه به سال‌ها پژوهش در زمینه سرطان برای کمک به غربالگری، شناسایی و درمان می‌گوید: عادات بد غذایی بسیار در این مسئله تأثیرگذار است. ما هنوز نتوانسته‌ایم به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار در سرطان، از جوانان بخواهیم به سمت سیگار نروند. این مسئله به فرهنگ‌سازی وسیعی نیاز دارد. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، سرطان‌های پستان، کولون و معده در زنان بیشترین احتمال بروز را داشته‌اند و این آمار در سرطان‌های مردان به‌ترتیب شامل معده، مثانه و پروستات است.

 

درباره سرطان‌های دستگاه گوارش، یکی از عوامل اصلی تغذیه ناسالم، مصرف زیاد فست‌فود و نمک، و مصرف کم سبزیجات و میوه‌جات است. هم‌چنین اضطراب، چاقی و نداشتن فعالیت‌های فیزیکی از عوامل دیگر بروز این سرطان‌هاست. سال گذشته چندین کار پژوهشی در زمینه شناسایی چندشکلی‌های تک‌نوکلئوتیدی یا مولکول‌های RNA طویل غیرکدکننده در افراد مبتلا به سرطان‌های مری، معده و کولورکتال در خراسان داشتیم.

 

شعار دکتر مقدم متین هنگام تدریس به دانشجویان «سلامت مادر، مؤثر در رشد سلامت خانواده» است. با اینکه ساعات زیادی درگیر تدریس است، به خانواده و تغذیه جسمی و روحی اهمیت ویژه‌ای می‌دهد. می‌گوید: معتقدم برخی چیز‌ها همیشه باید تکرار شوند، آن‌قدر که اهمیت آن را جدی بگیریم. سلامت جسمی و روحی مادر نقش مهمی در سلامت خانواده دارد. برنامه‌ریزی صحیح برای مطالعه و تحصیل، کلاس‌های فوق‌برنامه، تفریح و فعالیت‌های فرهنگی در ایران ارتباط تنگاتنگی با شیوه‌های تربیتی مادران در خانواده‌ها دارد.

 

شاید یک راه مؤثر بر تغذیه سالم مدیریت خرید سالم باشد. یعنی نبودن نوشابه و تنقلات ناسالم در سبد خرید و جایگزین کردن آن‌ها با میوه‌های خشک خانگی، خشکبار و غیره. غذا‌هایی مثل پیتزا، ماکارونی، لازانیا، کتلت و پیراشکی خانگی که موردعلاقه بچه‌ها هستند جایگزین‌های خوبی برای فست‌فود‌ها به شمار می‌روند. زنان شاغل هم می‌توانند با برنامه‌ریزی، از فست‌فود کمتر استفاده کنند. من سعی می‌کنم با فریز کردن کوتاه‌مدت بعضی از غذاها، کمبود وقتی را که برای آشپزی دارم تا اندازه‌ای جبران کنم. بی‌شک کمک‌ها و صبوری همسرم در این زمینه نقش مهمی داشته است و دارد.

 

 

او به ازدواج در وقت مناسب معتقد است و هرچند برنامه‌ریزی در کنار مادرانگی و تحصیل را سخت می‌داند، ازدواج به‌وقت را بر سلامت زنان مؤثر می‌داند. می‌گوید: برای رسیدن به کمال، باید تلاش کرد. من هم روز‌هایی بوده که دلم برای فرزندانم تنگ شده است، به‌ویژه زمان‌هایی که فکر می‌کردم نتوانسته‌ام بزرگ شدن آن‌ها را با لذت تماشا کنم و از این مسئله محروم بوده‌ام. تحقیقات نشان داده است شیردهی نقش مهمی در پیش‌گیری از سرطان پستان دارد. در زمان شیردهی، تغییراتی هورمونی به وجود می‌آیند که دوران یائسگی را به تأخیر می‌اندازند و باعث کاهش زمانی می‌شود که در معرض هورمونی مثل استروژن هستیم. استروژن می‌تواند باعث رشد سلول‌های سرطانی شود. به علاوه، شیردهی می‌تواند باعث حذف سلول‌های با آسیب احتمالی DNA از بدن شود. توصیه می‌کنم دوران شیردهی دست‌کم در ۶ ماه اول پس از تولد نوزاد تداوم داشته باشد.

 

دکتر مقدم متین در این سال‌ها تلاش کرده است نیکوکاران سلامت را به پژوهش و اهمیت آن حساس کند. معتقد است بخش عمده‌ای از پیشرفت‌های علمی در دنیا با سرمایه نیکوکاران پیش رفته است. با گسترش فضای مجازی، این بانوی دانشمند با جمع‌آوری مبالغی از طریق دوستان و آشنایان، دستگاه‌هایی برای آزمایشگاه خریداری کرده است. هم‌چنین «انجمن علمی بین‌رشته‌ای پیش‌گیری از سرطان» در دانشگاه فردوسی به دنبال ترویج فرهنگ تغذیه صحیح و غربالگری سرطان است.

 

اگرچه فعالیت‌های این مرکز از چشم رسانه‌ها دور بوده است، دکتر مقدم متین آن را بسیار مهم می‌داند و می‌گوید: تحریم‌ها به طور صددرصدی بر کار ما تأثیر گذار بوده است. تا جایی که توان داشتیم تلاش کردیم قبل از ایام کرونا در بحث پیش‌گیری سرطان به‌ویژه برای زنان فعالیت داشته باشیم. همکاری در برگزاری مدرسه زمستانی انکولوژی و هم‌چنین درست کردن صنایع دستی برای فروش و کمک به تحقیقات در زمینه سرطان از فعالیت‌های انجمن علمی بین‌رشته‌ای پیش‌گیری از سرطان است.

 

مرکز خیریه مردم‌نهاد پیش‌گیری از سرطان نسترن هم که او عضو هیئت موسس آن است، در دبیرستان‌های دخترانه آموزش‌هایی برای پیش‌گیری از سرطان انجام می‌دهد. آموزش‌های این مرکز بیشتر در زمینه پیش‌گیری و تشخیص زودهنگام سرطان‌های پستان و دهانه رحم و کنترل بیماری‌های جنسی است. برگزاری چنین برنامه‌ای در سال ۱۳۹۸ در دانشگاه فردوسی مشهد باعث تشخیص زودهنگام سرطان پستان در ۳ دانشجوی خانم شد که می‌تواند نقش بسیار مهمی در درمان موثرتر آن‌ها داشته باشد. دکتر مقدم متین غربالگری این سرطان را در زنان بسیار ضرور می‌داند.

 

دکتر مقدم متین اهل مصاحبه با رسانه‌ها نیست. درباره گلایه ما از کم‌رنگ بودن چهره‌های علمی در رسانه‌ها متواضعانه این مسئله را به گردن می‌گیرد و می‌گوید: من، خودم، چندان اهل مصاحبه و اعلام گزارش کار نیستم. بیشتر به پژوهش مشغولم و پیشنهاد دوستان رسانه‌ای را بار‌ها رد کرده‌ام، اما وضعیت علمی ایران را روبه‌جلو می‌دانم.

او معتقد است رقابت علمی در دنیا هیچ‌گاه ایستا نیست و دیگر کشور‌ها نیز در حال تلاش برای کسب رتبه بهتر هستند؛ بنابراین نباید اجازه داد تحریم‌ها به پژوهشگران لطمه وارد کند و باید تسهیلاتی برای دسترسی و تهیه دستگاه‌ها و موارد مورد نیاز در نظر گرفته شود. «یکی از نگرانی‌های من فرار مغزهاست، اما می‌دانم که این روز‌ها دیگر با فرار مغز‌ها روبه‌رو نیستیم بلکه حتی کسانی که ممکن است از هوش بالایی برخوردار نباشند، به دلیل مشکلات اقتصادی و اشتغال، به رفتن فکر می‌کنند. یکی از سؤال‌های همیشگی از من همین است که چرا با وجود شرایط بسیار خوب پژوهش در انگلستان، به ایران بازگشتم؟ در حقیقت، بار‌ها به این فکر کرده‌ام و فکر می‌کنم. علاقه به میهن مهم است. پاسخ من همیشه یک کلام بوده است. ایرانی باید در کشورش فعالیت کند و خانواده و حضور معنوی آن‌ها یکی از مهم‌ترین دلایل بوده است.

 

آزمایشگاه کشت سلول دانشگاه فردوسی | آبان ۹۹

او درباره اینکه زنان تا چه اندازه می‌توانند به رشته‌های پژوهشی و علوم پایه به عنوان یک کار یا حرفه نگاه کنند می‌گوید: زنان به عنوان نیمی از جامعه در سال‌های اخیر ثابت کرده‌اند می‌توانند بسیار موفق عمل کنند. همین حالا هم برخی دانشجویان خود من استادیار و یا حتی دانشیار شده‌اند. در رشته زیست‌شناسی سلولی به‌ویژه در مقطع دکتری مشکل اشتغال کمتری داریم، اما به هر حال، حمایت‌های دولتی از شرکت‌های دانش‌بنیان و حمایت از طرح‌های کارآفرینی می‌تواند تأثیرگذار باشد. باز هم تأکید می‌کنم شرایط برای مادران شاغل ممکن است سخت‌تر باشد، اما با برنامه‌ریزی، همه کار‌ها انجام می‌شود.

 

دکتر مقدم متین بار‌ها امکان درخواست برای فرصت مطالعاتی در دیگر دانشگاه‌های دنیا را داشته، اما دل‌بستگی به دانشجویان که آن‌ها را جزو فرزندانش می‌داند اجازه نداده است مشهد را ترک کند. او معتقد است مسیر موفقیت نیاز کمتری به نخبه‌پروری دارد بلکه باید انگیزه و پشتکار را در افراد تقویت کرد. «دانشجو‌هایی هستند که فقط در فکرشان کار‌های ویژه‌ای را ادامه می‌دهند، اما قادر نیستند آن کار‌ها را اجرا کنند، زیرا خیلی زود سراغ کار دیگری می‌روند، اما دانشجویانی که نخبه نیز نیستند، ولی پیوسته و آهسته یک هدف را دنبال می‌کنند تأثیرگذار‌ترند.»