نقد و بررسی کتاب «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی» | دریچه‌ای به خیام پژوهی

از نخستین مباحث مطرح شده در این نشست، تبیین اهمیت خیام بود. مطابق توضیحات سلمان ساکت، نقطه قوت بارز کتاب «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی»، پرداختش به شخصیت چالش برانگیز حکیم عمر خیام، چهره برجسته تاریخ ایران و اسلام است که در مغرب زمین، تا سده نوزدهم میلادی، به دلیل فعالیت هایش در فلسفه، نجوم و ریاضیات مورد توجه بود و پس از آن نیز، به واسطه ترجمه فیتز جرالد، توجه جهانیان به اشعار او جلب شد. اثر تازه علی میرافضلی، از این نظر اهمیت دارد که سعی می‌کند ابعاد علمی و کمتر مورد توجه قرار گرفته شخصیت خیام را مورد واکاوی قرار دهد.

یکی دیگر از محور‌های مطرح شده در این نشست، تبیین جایگاه خیام در ریاضی و نجوم بود که نشان می‌داد او از این نظر چهره‌ای برجسته و متفاوت بوده. به علاوه، سخنرانان جلسه سعی داشتند مسیر مورد توجه قرار گرفتن اشعار خیام در سطح جهانی را توضیح دهند. بر همین اساس، از حدود ۱۲۰ سال قبل، یک جریان خیام پژوهی گسترده در جهان آغاز شده که پژوهش‌های والنتین ژوکوفسکی، خاورشناس روس، و نیز تلاش‌های آرتور کریستینسن، پژوهشگر دانمارکی، از نقاط مهم آن به شمار می‌روند. در ایران نیز، این جریان با فعالیت چهره‌های مهمی همچون محمد علی فروغی، صادق هدایت و علی دشتی ادامه یافت.

ساکت، با توضیح دقیق نهضت مورد بحث، ادامه داد: از این منظر، خیام شخصیتی خوش اقبال است که بزرگان شرق و غرب، آثارش را مورد توجه قرار داده اند و مسیر خیام پژوهی تا امروز و نگارش کتاب «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی» ادامه پیدا کرده است. در واقع، بخشی از چهل وچهارمین نشست پردیس کتاب، ناظر به تبیین جایگاه اثر مورد بحث در یک جریان بزرگ‌تر بود.

در بخش دیگری از این نشست، سلمان ساکت به معرفی چهره علمی علی میرافضلی، نویسنده کتاب، پرداخت و گرایش این پژوهشگر خیام شناس را، بر اساس پیشینه علمی او و آثاری که انتشار آن‌ها را از سال ۱۳۷۲ آغاز کرده، توضیح داد. ساکت، با تمجید از تداوم میرافضلی در پرداختن به خیام، مطالعه مقالات و کتاب دیگری از این نویسنده را به مخاطبان پیشنهاد کرد.

یکی از نکاتی که انتظار می‌رفت در این جلسه مورد بررسی قرار گیرد، پرداختن به شخصیت چالش برانگیز حکیم عمر خیام و قضاوت‎های گوناگونی بود که از این چهره تاریخی ارائه شده است. سخنرانان این نشست سعی کردند در حد امکان، دو نگاه متضادی را تشریح کنند که یکی از آن‌ها اشعار خیام را عارفانه و الهی قلمداد می‌کند، در حالی که دیدگاه مقابل، تفسیری متفاوت از آن‌ها به دست می‌دهد. در این بخش از نشست، نمونه‌هایی دقیق از ابیات و مصرع‌های خیام، در رد تفسیر الحادی و نادرست بودن مصادره شخصیت این حکیم به نفع گروه‌های خاص، ذکر شد.

یکی دیگر از محور‌های نشست پردیس کتاب، به تشریح ساختار کتاب «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی» اختصاص داشت. بر این اساس، کتاب مورد بحث از سه دفتر تشکیل شده. دفتر اول پیشگفتار است که اهم آرا و اندیشه‌های مؤلف را شامل می‌شود و همین دیدگاه‌ها در دو دفتر بعدی بسط می‌یابند. دفتر نخست از بخش‌هایی تشکیل شده که زندگی و آثار خیام، نظرات ستایشگران و نکوهندگان او، ارزیابی اعتبار منابع، معیار‌های تشخیص رباعیات اصیل از رباعیات سرگردان، معرفی و نقد ۱۲۰ سال کوشش در راه خیام پژوهی و... از مهم‌ترین محور‌های آن هستند.

 

دفتر دوم این کتاب، به نگاه شاعران ایرانی به مکتب خیام، در فاصله قرن‌های پنجم تا هفتم هجری، اختصاص دارد و دفتر سوم که حاصل نوآوری مؤلف به شمار می‌رود، فرهنگ خاص و کلید شناسایی رباعیات خیام و خیامانه‌ها را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد که حاصل پژوهش‌های مداوم نویسنده است.

همچنین علی میرافضلی به تبیین منابع رباعیات خیام پرداخت و این بحث را از منظر یک پژوهشگر تاریخ ادبیات بررسی کرد و درباره تمایز بین منابع کهن و منابع کمکی توضیحاتی داد. در این بخش از جلسه، توضیحات به شدت تخصصی شد و رنگ و بوی یک کلاس دانشگاهی را به خود گرفت که برای مخاطبان جدی ادبیات بسیار مفید بود. میرافضلی همچنین به پژوهشگران ایرانی خیام هم اشاره کرد و توضیحات جالبی را درباره چهره‌های این جریان در ایران معاصر و روش‌های مورد استفاده ایشان مطرح کرد. او در ادامه به تشریح سه ملاک خود برای تمییز اشعار خیام پرداخت و توضیحات دقیقی در این باره ارائه کرد. در دقایق پایانی، فضای گفت وگوی علمی در نشست تقویت شد و جلسه در حالی به پایان رسید که از حالت تک گویی خارج شده بود.