تولیدات نمایشی مشهد چقدر بازتاب شرایط فرهنگی و هویت این شهر هستند؟

محمد عنبرسوز | شهرآرانیوز - هنر‌های نمایشی معمولا محلی برای انعکاس واقعیت فرهنگی جامعه محسوب می‌شوند و از همین روست که گاهی می‌توانیم خصلت‌های بومی مردم یک خطه، عادات رایج، معضلات اجتماعی مهمی که گریبان شهر را گرفته و حتی نوع جهان‌بینی اجتماعی اهالی آن اقلیم را از آثار نمایشی تولید شده هنرمندان استنباط کنیم. از سوی دیگر، تمرکززدایی همواره در دهه‌های گذشته سیاست مورد توافق عموم فعالان فرهنگی کشور بوده است و معمولا تلاش می‌شود تا از مهاجرت استعداد‌های مختلف هنری به پایتخت جلوگیری شود. به همین دلیل بود که شبکه‌های استانی رونق گرفتند و بخشی از امکانات متمرکز پایتخت، در قالب طرح‌های حمایتی، پروژه‌های عمرانی یا در اختیار قراردادن تجهیزات و سخت‌افزارها، به مراکز استان سرازیر شد.

با این همه، نگاهی کلی به جایگاه ممتاز شهر مشهد به عنوان دومین کلان‌شهر ایران و پایتخت معنوی کشور، نشان می‌دهد که هویت این شهر و مسائلش، به‌قدر انتظار، در تولیدات تصویری استان یا سطح کشور منعکس نشده است. در واقع، نقش شهر مشهد در فرهنگ عمومی، کمتر از آن چیزی است که در تولیدات نمایشی، اعم از مستند، فیلم کوتاه، فیلم بلند یا سریال، به چشم می‌خورد. در این نوشتار، ضمن بهره‌گیری از نظرات برخی چهره‌های باتجربه استان، درخصوص اهمیت بازنمایی هویت شهرمشهد، مروری داریم بر چالش‌های مرتبط با بازنمایی مشهد در آثار نمایشی. در ادامه قسمت اول این گزارش پیش روی شماست.

مسائل شهری

هر خطه‌ای از جهان، به واسطه زیست مشترک مردمانش، با مسائل خاص خود هم روبه‌رو می‌شود و تکثر فرهنگ‌ها در تولیدات بومی نقاط مختلف جهان منعکس می‌گردند. همین تکثری که در سطح جهان پیگیری شدنی به نظر می‌رسد، در مورد جوامع کوچک و زیست‌بوم‌های شهری کشورمان هم وجود دارد. کشور ما، به دلیل تنوع درخور توجه فرهنگی در نقاط مختلف، نمی‌تواند با یک دستورالعمل ثابت و از پیش تعیین شده در پایتخت، به نتایج مطلوبی در استان‌های دیگر دست یابد؛ بلکه لازم است تا هنرمندانی از هر گوشه کشور برخیزند و درصدد آن برآیند که مسائل شهر خودشان را به تصویر بکشند.

مشهد مثل هر شهر دیگری، معضلات و مسائل اجتماعی خاص خودش را دارد. دغدغه‌هایی که اتفاقا قابلیت این را دارند که با نگاهی تازه و متفاوت رنگ‌آمیزی شوند. حاشیه‌نشینی، اعتیاد، مشکل مسکن، اشتغال و حتی نوع مناسبات انسانی در میان مردم و خانواده‌ها، ویژگی‌های فرهنگی متفاوتی را به خود گرفته و از عوامل متعددی متأثر شده است. طبیعی است که شهر بزرگی مثل مشهد با انبوهی از معضلات اجتماعی دست‌به‌گریبان باشد، اما این مسائل به قدر کافی در تولیدات نمایشی شهر منعکس نمی‌شوند تا مردم دیگر نقاط ایران درک روشنی از ویژگی‌های فرهنگی مردم مشهد داشته باشند. شاید بیراه نباشد اگر بگوییم که مهم‌ترین محصولات مرتبط با مشهد در یک دهه اخیر، برنامه «گزارش پنج» شبکه استانی بوده و همچنین مستند «نسیان» به کارگردانی حسن آخوندپور و «هویت یا مشهد قدیم» به کارگردانی محمد دستمالچیان از آثار شاخص در این خصوص بوده‌اند، ولی همچنان جای خالی تولیدات دیگر کاملا احساس می‌شود.

ظرفیت درام دینی

در مورد شهر مشهد، فرهنگ زیارت یکی از مهم‌ترین موضوعات طرح شدنی در بستر درام است. شاخصه‌ای که در بافت روابط انسانی و حتی جهان‌بینی مردم این شهر تنیده شده. با این حال، تولیدات بومی شهر مشهد در عرصه نمایش، اغلب به شکلی تصنعی این موضوع را مورد بازنمایی قرار داده‌اند و کمتر هنرمندی توانسته درک خود از فرهنگ دینی مشهد را به فرم نمایشی درخوری برساند.

در میان تولیدات مربوط به فرهنگ دینی مشهد، به جز دو سه مورد آثار باکیفیت، اغلب محصولات به سمت شعار کشیده شده‌اند.

تنوع محصولات

جالب آنکه سریال متفاوت و جذاب «نوروز رنگی»، ساخته علی مسعودی، هم سر از شبکه تهران درآورد. در عرصه سریال و فیلم، شخصیت‌هایی که با لهجه مشهدی صحبت می‌کنند، اغلب وظیفه اضافه کردن بار طنز به فضا را دارند و کمتر پیش آمده که فرهنگ رایج در میان مردم مشهد، با قالب فیلم سینمایی، تئاتر یا سریال، به مردم کشور عرضه شود.
یکی از مهم‌ترین مسائلی که در حوزه تولید آثار نمایشی بومی باید مورد توجه قرار گیرد، این است که تمام هنر نمایش به فیلم‌های بلند سینمایی و سریال‌های تلویزیونی یا خانگی خلاصه نمی‌شود. سینمای مستند یکی از شاخه‌های قدرنادیده عرصه نمایش محسوب می‌شود که می‌تواند نقش بسیار پررنگی در انعکاس هویت شهری و خصلت فرهنگی مشهد داشته باشد. در این مورد، «در جستجوی فریده» نمونه‌ای از بازنمایی فرهنگ شهر مشهد به شمار می‌رود که، به واسطه واقعیت قصه، به فرهنگ شهری ما گره خورد. سازندگان این مستند به دنبال حقیقت گام برمی‌داشتند و بر اساس گذشته شخصیت فریده، دوربین خود را به داخل جمع خانواده‌های مشهدی آوردند و لحظات جذابی را ثبت کردند. فیلم‌های کوتاه، تئاترها، برنامه‌های تلویزیونی و دیگر گونه‌های نمایشی هم می‌توانند بخشی از بازتاب هویت شهری مشهد را بر عهده بگیرند.

مرکزگرایی

مهاجرت به پایتخت یکی از کلید‌های معضل نمایش هویت شهری مشهد است که ریشه‌هایش را باید در مدیریت منابع انسانی و امکانات جست‌وجو کنیم. سینما، تئاتر و تلویزیون ایران پر از است از هنرمندان مشهدی که سال‌های کودکی و نوجوانی خود را در این شهر سپری کرده‌اند، اما به دلایلی، مسیر حرفه‌ای خود را در پایتخت ادامه داده‌اند. از این نظر، انتظار می‌رود که مسئولان فرهنگی استان تمام تلاششان را، برای حفظ استعداد‌های جوان در مشهد و احیای ارتباط هنرمندان مهاجرت کرده با زادگاه خود، به کار ببندند.

محمد الهی:
معرفی سناریو‌هایی با موضوع فرهنگ رضوی

محمد الهی، در گفتگو با شهرآرا، سکونت خود در مشهد و مجاور بودنش را مایه افتخار می‌داند و از لزوم تقویت خودباوری در میان هنرمندان مشهدی سخن می‌گوید. این بازیگر شناخته‌شده سینما و تلویزیون، بر جایگاه هنرمندان مشهدی تأکید و یکی از مشکلات اصلی تولیدات نمایشی مرتبط با مشهد را بی‌توجهی به سناریو‌های برآمده از فضای فرهنگی حاکم بر شهر مشهد (فرهنگ رضوی) معرفی می‌کند. الهی با ذکر خاطراتی از سال‌های متمادی فعالیتش در عرصه نمایش، از افتخارآفرینی هنرمندان مشهدی در رویداد‌های مختلف فرهنگی و هنری به عنوان دلیلی بر ظرفیت بالای شهر مشهد در تربیت هنرمندان زبده یاد می‌کند و از مسئولان فرهنگی می‌خواهد تا با حمایت‌های خود زمینه رونق فعالیت‌های هنرمندان مشهدی که در سطح کشور مطرح باشند را فراهم کنند. الهی توجه بیش از حد بر استفاده از هنرمندان غیربومی و خارج شدن کار از دست هنرمندان مشهدی را یکی از دلایل وضعیت موجود می‌داند و اعتماد به نسل جوان بومی در تولید آثار مختلف فرهنگی را گامی مهم در احیای هویت شهری مشهد معرفی می‌کند.

جمشید مجددی:
آشنایی نسل جوان با هویت شهر

جمشید مجددی، کارگردان و تدوینگر که تجربه همکاری بسیار با صداوسیمای استان را در کارنامه دارد، نیز دیدگاه‌های خود درباره انعکاس هویت شهری مشهد در آثار نمایشی را با ما در میان می‌گذارد. مجددی سخنان خود در این باره را با ذکر مثالی از مدرسه قدیمی «دیانت» شروع می‌کند و ته‌نشین شدن خاطرات این مدرسه در ذهن مردم مشهد را نمونه‌ای از خاطره‌سازی در میان مردم می‌داند. او درباره ساختمان قدیمی این مدرسه که نزدیک به یک قرن قدمت داشت، توضیح می‌دهد که این قبیل نماد‌ها میزان دلبستگی ما به محیط زندگی‌مان را تقویت می‌کنند و به هویت ما تبدیل می‌شوند. مجددی دل کندن نسل جوان از محیط زندگی و زادگاه خود را مایه تأسف می‌خواند و می‌گوید عوامل هویتی، از جمله خاطرات کوچه‌پس‌کوچه‌های مشهد، مانع از مهاجرت خودش شده است.

مجددی قطع ارتباط نسل جوان با محله، معماری، دوستان، محیط زندگی و جامعه اطراف را دلیل اصلی بی‌علاقگی هنرمندان مشهدی برای تولید آثاری می‌داند که می‌توانند هویت شهر را به تصویر بکشند. این هنرمند باسابقه، درباره موضوع کم‌رنگ شدن هویت شهری مشهد از مشاهیر شهر مشهد یاد می‌کند و می‌گوید: اگر فیلم‌های مختلفی از این مدرسه ساخته می‌شد و این بنا در آثار هنری مختلف مورد تجلیل قرار می‌گرفت، آیا باز هم به همین سادگی می‌توانستند آن را خراب کنند؟ مطمئنا نه. ما از خانه‌های زیبای اطراف حرم مطهر که خراب شده‌اند، چه می‌دانیم؟ در بیشتر نقاط جهان بافت قدیمی شهر‌ها حفظ شده، اما ما به نماد‌های هویتی خود بی‌اعتنا هستیم.

حامد پویان:
تولید آثار فاخر برای بازنمایی هویت مشهد

حامد پویان، مستندساز مشهدی، درباره مسائل شهر مشهد می‌گوید که در سال‌های اخیر نگاه کلان به معضلات شهری مشهد بیشتر شده است: تأثیر اظهارات مسئولان را می‌توانیم در آثار هنری هم ببینیم. این نگاه در شهر هم تأثیرگذار بوده و از سوی نهاد‌های مختلف شهری در اولویت قرار گرفته است. به طور مشخص، در بخش خبر و گزارش این اتفاق در سیمای استانی رخ داده و «گزارش پنج» یک نمونه شاخص این جریان محسوب می‌شود. با این حال، هنوز جای کار زیادی وجود دارد و موضوعات مختلف شهر می‌توانند بیشتر مورد توجه هنرمندان قرار گیرند.

پویان، در مورد بازتاب مسائل هویتی شهر مشهد در آثار کارگردان‌های مشهدی، ارتباط متقابل بین انسان و شهر را یادآور می‌شود و می‌گوید: شناخت هنرمندان مشهدی از معضلات، مکان‌ها و نوع روابط حاکم بر شهر می‌تواند به تولید آثار فاخر در زمینه بازنمایی هویت شهر مشهد منجر شود. او مشهد را خطه‌ای حاصلخیز، از منظر مشاهیر و مفاخر، معرفی می‌کند و میراث فرهنگی مشهد را غنی می‌داند. پویان بر نقش فرهنگی بارگاه مطهر رضوی در هویت‌بخشی به شهر مشهد تأکید می‌کند و می‌گوید: با تغییر فناوری تصویر، ما نیازمند استخراج فهرست بلندی از موضوعات شهر مشهد هستیم که هر هنرمندی باید به نحوی تلاش کند تا آن‌ها را معرفی کند و این فناوری با کیفیت خوب برای نسل‌های بعدی باقی بماند.
او همچنین از ضعف تجهیزات در صداوسیمای خراسان صحبت می‌کند و مشکلات بودجه در این سازمان را یکی از دلایل ضعف تولید برنامه در مشهد می‌داند. پویان تأکید می‌کند که نیرو‌های زبده و خلاقی در صداوسیمای خراسان فعالیت می‌کنند که ابزار لازم در اختیارشان نیست و تفاوت زیاد بین بودجه شبکه‌های استانی و ملی مانع رشد صداوسیمای خراسان شده است. حامد پویان همچنین مشهد را پایتخت مستند کشور معرفی می‌کند و می‌گوید: این امر حاکی از ظرفیت بالای شهر و توانمندی مستندسازان مشهدی است.