بابالقمانِ سرخس، هزارساله‌ای که پابرجاست

سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز، سرخس از قدیمی‌ترین شهر‌های ایران است که در دوران باستان، «ساریکا» نام داشته و در داستان جنگ هفت گردان شاهنامه فردوسی هم نامش آورده شده است. این شهر در روزگاران گذشته سر راه واقع شده بود و هرکس می‌خواست از خراسان به مرو یا ماوراءالنهر برود، باید از آن عبور می‌کرد.

سرخس در گذشته با مدرسه‌ها و کتابخانه‌های فراوان، از مراکز علمی و فرهنگی مهم به شمار می‌رفته که هنوز اثراتی از آن باقی مانده است. بنا‌های آجری مانند رباط ماهی، رباط شرف، پل خاتون و مقبره شیخ لقمان سرخسی در شرقی‌ترین گوشه شمال ایران و در فاصله ۱۸۵ کیلومتری مشهد، انتظار حضور علاقه مندانی را می‌کشد که تاریخ برایشان جاذبه دارد.

دراین میان، مقبره بابا لقمان در یک کیلومتری سرخس، جای خود را میان تاریخ دوستان دارد و هرکس سری به سرخس بزند، حتما گذرش به این مقبره خواهد افتاد.

از زمان سلجوقیان تا کنون

از بابا لقمان آرامگاهی به جا مانده است که باوجود اینکه بیش از هزار سال از عمرش می‌گذرد، همچنان باشکوه و باصلابت در میان زمین‌های زراعی خودنمایی کرده و نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این مقبره بنایی آجری با ایوانی بلند است که از زمان سلجوقیان به جا مانده و در قرن هشتم هجری قمری بازسازی شده است. بنا بر سر مرز ایران و ترکمنستان نشسته است. این بنا پس از هزار سال، هنوز ابهت و استقامت خود را حفظ کرده و ملحقات بنا در میان تل‌های خاکی بخش‌های مخروبه، خودی نشان می‌دهد. بین این بنا و آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی شباهت بسیار زیادی وجود دارد. تقسیمات و طرح‌های داخلی آن نیز با گنبد هارونیه توس مشابهت دارد.

بنا شامل یک گنبد دو پوش آجری با ایوانی بلند است. در بدنه هر ضلع آن، روزنه‌ای برای روشنایی درون گنبد تعبیه شده و تزئینات گچی، گچ بری و آجرکاری آن نیز ممتاز است. تزیینات داخل بنا بسیار بوده، ولی با گذشت زمان آذین‌های کاشی فروریخته است. طاق نما‌های داخلی با آجرکاری ظریف و طرح‌های هندسی لوزی گود و برجسته تزیین شده است و از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا محسوب می‌شود. بقعه دارای دو طبقه و طبقه دوم آن غرفه دار است.

ایوان جلو یا همان طاق ورودی آرامگاه ۹ متر عرض دارد و عرض ضلع شمالی ۲۵ متر، ضلع جنوبی ۱۸/۵ متر و ضلع شرقی و غربی ۲۶متر است. در اضلاع شمالی و غربی آرامگاه هفت طاق نما در ارتفاع چهارمتری ساخته شده است. بنا با آجر و ملات گچ زنده ساخته شده و تاکنون فرسوده نشده است. در زمان ناصرالدین شاه، محمدحسین مهندس در گزارشی درباره این بقعه به مؤیدالدوله، حاکم خراسان، نوشته است: «مزار معروف به الق بابا قریب به شمال سرخس... و بنایی است مربع شکل و بسیار مستحکم با آجر و گچ ساخته شده ... قریب سه کرور آجر در این بنا به کار رفته است.» این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ به شماره ۱۶۵ در شمار آثار تاریخی باارزش ایران به ثبت رسیده است.

بابا لقمان که بود؟

بابا لقمان عارفی شوریده و شیدا بود که هم عصر ابوسعید ابوالخیر، عارف و شاعر نامدار قرن چهارم و پنجم هجری، روزگار خود را سپری کرد. ابوسعید ابوالخیر، بابا لقمان را از بزرگان می‌داند و در متون تاریخی و عرفانی نوشته شده است که در سرخس از ابوسعید پرسیدند که ظریف کیست و او پاسخ داد: در شهر شما، لقمان. شیخ ابوالفضل سرخسی نیز هم عصر او بوده و عطار نیشابوری در تذکره الاولیا از وی یاد کرده است.

ابن بطوطه درباره لقمان گفته است: «از مشهد به سرخس رفتیم که شیخ لقمان سرخسی از مردم آن شهر بوده است.» در کتاب اسرارالتوحید نیز درباره لقمان آمده است: «لقمان سرخسی در ابتدا مجاهده بسیار داشت و معامله با احتیاط. ناگاه کشفی افتادش و عقلش برفت. گفتند لقمان آن چه بود و این چیست؟ گفت هر چند بندگی کردم بیش می‌بایست. درماندم و گفتم الهی پادشاهان را، چون بنده پیر شود آزادش می‌کنند؛ تو پادشاه عزیزی و در بندگی تو پیر گشتم، آزادم کن. گفت ندایی شنیدم که گفتند‌ای لقمان آزادت کردیم و نشان آن این بود که عقل از تو برگیریم. پس وی از عقلای مجانین بوده است.»