فرهنگ مجاورت و پیشرفت شهری

مشهد مقدس به موهبت وجود مضجع شریف حضرت‌رضا (ع)، سالانه شاهد حضور میلیون‌ها دل‌باخته این بارگاه معنوی است. امر زیارت از چنان جاذب‌های برخوردار است که در کنار گسترش معنویت، حتی عاملی کارآمد در رونق پهنه‌های اقتصادی و اجتماعی شمرده می‌شود، تا بدانجا که باید شکل‌گیری شهر مشهد مقدس و پیشرفت آن را در ابعاد گوناگون در سایه زیارت تفسیر و تدبیر کنیم.

چنانچه اشاره شد، مجموعه شهری مشهد و ظرفیت‌های بنیادین آن، زمینه حضور ملی و جهانی را بسیار افزایش داده است. ورود سالانه میلیون‌ها نفر به این شهر و خروج از آن دو ظرفیت ویژه را به ارمغان خواهد آورد.

نخست اینکه حضور این جمعیت متکثر و رنگارنگ از سلایق، مذهب‌ها، دین‌ها و ملیت‌های گوناگون، فرصتی بی‌بدیل برای توسعه ارتباطات میان‌فرهنگی ایجاد کرده است. این امتیاز زمینه ترویج و گسترش فرهنگ رضوی و آموزه‌های ناب دینی برای گروه‌های گوناگون را فراهم می‌سازد.

در کنار این اثربخشی معنایی و فرهنگی سترگ، حضور این جمعیت موقعیتی بی‌بدیل برای توسعه اقتصادی و حرکت به‌سوی درآمد‌های پایدار شهری خواهد بود، به‌گونه‌ای که می‌توان مدعی شد هیچ مدیریت شهری در ایران به اندازه شهرداری مشهد موقعیت و ظرفیت بالقوه کسب درآمد پایدار را ندارد.

بر این بنیاد و در راستای تحقق این اهداف، نیاز است با بهره‌بردن از وجه‌ممیزه زیارت به دیگر انگیزه‌های احتمالی، زمینه افزایش حضور زائران و علاقه‌مندان به سفر به مشهد، تثبیت حضور ایشان و تضمین حضور دوباره را افزایش داد. از برجسته‌ترین و اساسی‌ترین روش‌های مهم در این راستا، پرداختن به مسئله‌ای به‌نام فرهنگ میزبانی است.

به‌طور بنیادین، در ذات معنایی مجاور پنداره میزبانی نهادینه شده است. مهم‌تر آنکه باید گفت هسته نخست شکل‌گیری مشهد مقدس حضور مجاورانی از شیعیان در نزدیکی مضجع حضرت‌رضا (ع) و ارائه خدمات به زوار ایشان بوده است. همین هسته مرکزی مجاوران به‌مرور توسعه یافته و مشهد را به‌وجود آورده است.

ازاین‌رو، نخستین انگیزه ساکنان مشهد خدمت و میزبانی از زائران حضرت‌رضا (ع) بود. بر این بنیاد و باتوجه‌به توسعه دامنه ورود به مشهد، رشد شگرف فناوری، افزایش جمعیت مجاوران و تکثر فرهنگی ایجادشده، موضوع فرهنگ مجاورت یا میزبانی را به موضوعی جدی بدل کرده است.

یکی از نخستین گام‌ها برای ارتقای فرهنگ میزبانی از زوار حضرت‌رضا (ع)، بررسی نگرش مجاوران به زائران است. اکنون به‌دلیل گستردگی طیف حضور زائران در مشهد مقدس از فرهنگ‌ها و جغرافیا‌های گوناگون، مسئله نگرش مجاوران اهمیتی چندباره یافته است.

گاهی به‌دلایل گوناگون در فرهنگ عامه به برخی نگره‌ها و فرهنگ‌ها زاویه نگاه وجود دارد، ولی در فرهنگ مجاورت که برآمده از شئون دینی و فرهنگ اسلامی است، نگرش مجاور به همه زائران بر محور خدمت استوار است. اکنون از مهم‌ترین کار‌هایی که در گستره فرهنگی مدیریت شهری باید مبنای توجه باشد، مسئله اصلاح و ارتقای نگرش مجاوران مشهدی به زائرانی است که به این شهر وارد می‌شوند.

یکی دیگر از شاخص‌های مهم و کارآمد در نوع میزبانی، مسئله اعتماد دوسویه زائر و مجاور است. تعامل دوسویه این دو چنانچه در مدار فرهنگ دینی و تمرکز بر محور کانونی امام (ع) باشد، زمینه برقراری ارتباط مؤثر و اعتماد متقابل را فراهم خواهد آورد.

این اعتماد زمینه‌ساز تحقق زیارت مطلوب، حس آرامش و رضایت از سفر زیارتی خواهد بود. بهره‌بردن از همه فناوری‌های ممکن در روند فعالیت‌های شهری مؤثر بر ارتباطات، آموزش‌های فرهنگی لازم و مواردی از این‌دست، در بهبود این اعتماد بسیار کارساز خواهد بود.

تکریم زائران را شاید بتوان قدیمی‌ترین شاخص فرهنگ میزبانی مجاوران دانست. موضوع تکریم در گذر زمان و با پررنگ‌شدن ابعاد مادی، رشد روزافزون فناوری و درگیری ذهنی و روحی انسان معاصر تا حدودی آسیب دیده است. بایسته است دوباره به پنداره تکریم در سپهر معاصر توجه شود و با شرایط امروز و البته نیاز‌های زائر امروزین بازتعریف و بازخوانی شود.

نهادینه‌شدن رویکرد تکریم در حضور پایدار و مؤثرتر زائران در مشهد تأثیری چشمگیر خواهد داشت. البته آشکار است ارتقای روحیه تکریم در مجاوران از آثار فرهنگی و اجتماعی محسوسی در نظام اجتماعی شهری مشهد نیز برخوردار خواهد بود.

مسائلی مانند امنیت، هماهنگی مبلمان شهری با رویکرد زائرپذیری مشهد مقدس، تنظیم خدمات شهری برپایه تقویم زمانی روز‌های پرتردد مشهد، تقویت نماد‌های مذهبی و زیارتی با هدف پررنگ‌کردن هویت دینی شهر، تأمین نیاز‌های بین‌المللی شهری، آموزش اصناف و واحد‌های خدمات‌دهنده به زائران نیز در مجموع موضوع‌هایی است که باید در برنامه تحولی مدیریت شهری قرار بگیرد.

واپسین نکته مهم که زمینه تحقق همه موضوعات یادشده را فراهم خواهد آورد، تثبیت حس تعلق مجاوران مشهدی به شهر مشهد مقدس است. چنانچه مجاور و شهروند به شهر خویش احساس تعلق و تعهد کنند، آمادگی برای ارائه خدمت را خواهند یافت. اساسا یکی از مهم‌ترین وظایف فرهنگی مدیریت شهری را باید در تثبیت و ارتقای حس تعلق مجاوران به شهر مشهد تصور کرد.

در پایان، باید گفت با وجود حضور حجم انبوه زائران در مشهد مقدس، این شهر ظرفیتی بیش از این را از لحاظ معنایی و معنوی دارد. بنابراین، در صورت برنامه‌ریزی درست مدیریت شهری می‌توان زمینه حضور بیشتر و پویاتر زائران را در مشهد و در نتیجه رشد بیشتر مشهد مقدس را فراهم آورد.