نگاهی به آموزه های اسلامی درباره روابط خانواده، حدود و حقوق متقابل آنها نسبت به یکدیگر

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ مناسبت‌ها در تقویم شیعه معمولا برای یادآوری رویداد‌های مهم هستند؛ رویداد‌هایی که یادآوری‌شان برای ما به‌همراه منفعت و برکت است. یکی از این رویدادها، ایام ولادت حضرت معصومه (س) و امام‌رضا (ع) است؛ ایامی که درکنار یادآوری میلاد خجسته این دو شخصیت بزرگوار، یادآور یکی از پیوند‌های مبارک زیر سایه خانواده است.

از رابطه خواهر و برادری می‌گوییم که ارتباطی ارزشمند در نهاد خانواده داشتند و ما نمونه‌های مبارکی از آن را در سیره اهل‌بیت (ع)، در رابطه بین حضرت زینب (س) و امام‌حسین (ع) نیز می‌بینیم؛ روابطی که جدا از مهر و محبت خونی، مبتنی‌بر رشد و آگاهی هستند و منطبق با آموزه‌های دین اسلام، منجر به رشد و تعالی و نزدیکی به پروردگار شده‌اند.

امیدواریم ایام ولادت این خواهر و برادر نورانی، به روابط ما در خانواده برکت دهد و و به‌کارگیری سیره آنها، موجب اصلاح روابطمان شود. در ادامه با ذکر نکاتی از زندگی نورانی این خاندان بابرکت، به برخی توصیه‌های اسلام درباره خواهر و برادر اشاره می‌کنیم.

مسئول یکدیگر هستید

به‌جز احکام فقهی که به حدوحدود روابط خواهر و برادر مانند میزان محرمیت و حکم ممنوعیت ازدواج اشاره می‌کند، در احادیث می‌توانیم توصیه‌هایی درباره حق خواهر و برادر بر یکدیگر بیابیم؛ به‌طور مثال در آیه۶۱ سوره نور، خداوند وارد شدن خواهر به خانه برادر و خوردن غذای موجود در منزل او بدون کسب اجازه را جایز شمرده است: «.. ولا عَلی اَنفُسِکُم اَن تَأکُلوا مِن. بُیوتِ اِخونِکُم...». این نشانه آن است که برادر حکم پدر را دارد، پس گویا فرد به خانه پدر وارد شده است. 

به‌جز این، نوعی حق برای برادر و خواهر بزرگ‌تر بعد از والدین تعیین شده است که به مسئولیت خواهر و برادر دربرابر یکدیگر اشاره می‌کند. در این‌باره پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «حق برادر بزرگ‌تر بر برادران و خواهران کوچک‌تر، مانند حق پدر بر فرزند است؛ چنان‌که حق خواهر بزرگ‌تر بر خواهران و برادران کوچک‌تر، مانند حق مادر بر فرزند است».

باید به دیدارش بروی! 

برپایه توصیه‌های اسلام، یکی دیگر از حقوق خواهر و برادر بر یکدیگر، صله‌رحم است. این حق به ارتباط خواهر و برادر با یکدیگر اشاره می‌کند.

قرآن کریم به‌صورت کلی و در قالب دستور به برقراری پیوند با همه خویشاوندان، توصیه کرده است:
«والَّذینَ یَصِلونَ ما اَمَرَ ا... بهِ اَن یوصَلَ و...» (رعد: ۲۱).
طبق آیات الهی، تنها درصورتی‌که برادر یا خواهر، کافر باشند و ارتباط با آنها به دین انسان زیان برساند، ترک ارتباط با آنها مانعی ندارد و در غیر این‌صورت، مسلمان اجازه قطع ارتباط خانوادگی را ندارد:

«هرگز مردمی را که به خدا و روز قیامت ایمان آورده‌اند، چنین نخواهی یافت که با دشمنان خدا و رسول او دوستی کنند؛ هرچند آن دشمنان، پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشان آنها باشند» (مجادله: ۲۲).

رابطه‌ای که مکمل توست 

از امام‌سجاد (ع) یادگاران مکتوب بی‌شماری برایمان به یادگار مانده است. یکی از این میراث، رساله حقوق ایشان است. امام بزرگوار در این رساله، برادر را پشتوانه‌ای برای دستیابی به عزت دانسته‌اند و این رابطه را تکیه‌گاهی مطمئن خوانده‌اند. ایشان در این رساله، چنین می‌فرمایند:

 «و، اما حق برادر تو این است که بدانی او برایت [مانند]دستی است که می‌‏‌گشایی و پشتوانه‏‌ای است که به آن پناه می‏‌بری و عزتی است که به آن تکیه می‌کنی و نیرویی است که به وسیله آن، چیرگی می‌یابی، پس درباره او کوتاهی مکن و او را دربرابر دشمن وی، یاری کن و میان او و شیاطین او فاصله انداز و او را نصیحت کن و در راه خدا به او روی آور».

بنا بر توصیه ایشان، لازم است ما برای حفظ پیوند‌های خانوادگی خود تلاش کنیم و در عین حفظ ارتباط صمیمی، یار و پشتیبان هم باشیم و برای رسیدن به سعادت به هم کمک کنیم و ناصح و خیرخواه یکدیگر باشیم.

یاری که تو را اصلاح می‌کند

اعضای خانواده تنها برای امرارمعاش و تأمین اقتصادی زیر یک سقف جمع نشده‌اند، بلکه وظیفه اصلی آنها یاری در همه احوال است. شاید ما اگر غریبه‌ای را در راه غلط و اشتباه ببینیم، بگذریم، اما درباره برادر و خواهر نمی‌توانیم بی‌توجه باشیم و براساس احادیث و روایات، لازم است درباره خیر و شر یکدیگر حساس باشیم. این حساسیت به معنی دریافت توجه و مراقبت بیشتر است، نه بغض و کینه و دوری که در این زمینه پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «برادر و خواهرت را یاری کن؛ چه ظالم باشد، چه مظلوم؛ اگر ظالم است، او را از ظلم به دیگران بازدار و اگر مظلوم است، او را یاری کن و دست ظالم را از او کوتاه گردان».

با هم برابر هستید

اسلام درباره روابط خواهر و برادر به نقش پررنگ والدین توجه کرده است و کودک، رفتار خود را از افرادی که در محیط زندگی او هستند، می ‏آموزد. فرزندان ابتدا از والدین و سپس از یکدیگر الگو می‌پذیرند. فرزندان پس از تأثیرپذیری از والدین، از شخصیت و رفتار‌های اجتماعی یکدیگر بیشترین تأثیر را می‌گیرند و لازم است والدین به این نکته توجه کنند. نکته دیگر در این زمینه، مربوط‌به رعایت مساوات در بین فرزندان است.

 از نظر اسلام و دیدگاه مسائل تربیتی، تبعیض در همه اقسام آن باطل است؛ خواه تبعیض در جنس باشد، مانند فرق گذاشتن میان پسر و دختر یا در اظهار محبت به بعضی فرزندان یا تبعیض در بهره‏‌مند کردن بعضی فرزندان از مزایای زندگی و محروم کردن دیگران یا در رسیدگی و توجه به یکی و فراموش کردن دیگری یا ترجیح دادن یکی به بقیه، به این دلیل که تنها پسر یا تنها دختر خانواده است. پیامبر اکرم (ص) به والدین سفارش می‌کنند که با عدالت و مساوات با فرزندانشان رفتار کنند: «بین فرزندان به‌مساوات رفتار کنید؛ چنان‌که دوست دارید در نیکی و محبت به شما، به‌مساوات رفتار کنند». (کنزالعمال، جلد ۱۶).

مسئولیت؛ آری، قلدری؛ هرگز!

نکته حائز اهمیت دیگر درباره روابط خواهر و برادر که در اسلام به آن توجه شده است، نظارت بر دخالت‏‌های نابجای فرزندان بزرگ‌تر است. درست است که در دین ما برادر و خواهر بزرگ‌تر پس از والدین به مسئولیت‌پذیری دربرابر کوچک‌تر‌ها توصیه شده‌اند، اما این به معنی مجوزی برای دخالت و قدرت‌طلبی نیست. لازم است والدین بر امر و نهی‌های بیجای فرزندان ارشد، نظارت کنند و به آنان بیاموزند که حق رفتار نادرست و خارج از ضابطه را ندارند. 

شاید برایتان جالب باشد که بدانید همه مراجع تقلید، متحد و یک‌صدا بر این نکته تأکید می‌کنند که طبق احکام الهی و سیره معصومان (ع)، هیچ برادری اجازه دست بلند کردن بر روی خواهر خود با هر نوع توجیهی را ندارد و اگر مرتکب این عمل شد و درصورت ضرب‌وشتم خواهر، آسیبی ولو به حد کبودی جزئی یا قرمز شدن بخشی از بدن به او رسید، پرداخت دیه آن برادر به خواهر واجب می‌شود. 

در ادامه مطلب، نظر صریح مراجع عظام تقلید درباره این استفتا را که آیا برادر می‌تواند خواهر خود را کتک بزند، آورده‌ایم. تأکید مراجع تقلید بر حفظ صبر و بردباری و رعایت ادب و اخلاق بین اعضای خانواده است.

آیت‌ا... العظمی خامنه‌ای‌: ضرب‌وشتم خواهر و کتک زدن او توسط برادر در هیچ صورتی جایز نیست.

آیت‌ا... العظمی سیستانی: اگر برادری، خواهر را کتک بزند، به‌طوری‌که موجب تغییر رنگ پوست هم بشود، این عمل دیه دارد، حتی اگر پدر باشد. به‌هرحال هیچ‌کدام حق کتک زدن (دختر و خواهر) را ندارند.

آیت‌ا... العظمی مکارم‌شیرازی: کتک زدن خواهر و آسیب رساندن به او توسط برادر، جایز نیست و چنانچه موجب جراحت یا ضربه‌ای شود، دیه دارد.

آیت‌ا... العظمی صافی‌گلپایگانی: کتک زدن خواهر توسط برادر، جایز نیست و اگر موجب سرخی یا کبودی شده است، باید دیه پرداخت کند. مقتضای اخلاق اسلامی، رعایت احترام بین مؤمنان و به‌خصوص اعضای خانواده است.