گنبدسبز مشهد، بنای یتیم!

بنای مشهور به گنبدسبز، واقع در خیابان خاکی قدیم، حدود ۴۰۰ سال قدمت دارد و یکی از چند اثر تاریخی باقی‌مانده از دوره صفوی در مشهد است. این بنا که در زمان احداث بیرون از باره شهر بوده است، گرچه در نمای بیرونی خود کتیبه‌ای که تاریخ ساخت و کاربری آن را نشان دهد ندارد، اما داخلش ۲ تاریخ۱۰۳۶ و ۱۰۵۸قمری برجا مانده است. همچنین گرچه به‌روشنی معلوم نیست که در این بنا چه کسی دفن شده، اما ظن غالب این است که فرد مدفون «محمد مؤمن عارف استرآبادی» از شیوخ پیشوای فرقه عرفانی شیعه‌مذهب «ذهبیه» بوده است. بنای گنبدسبز که نامش را از رنگ سبز و فیروزه‌ای گنبد خود گرفته، قطعا به‌عنوان مقبره احداث شده است، چون دارای سرداب و مدفنی است که لوحه سنگی شبیه سنگ‌قبر در آن وجود داشته است. هرچند بخشی از این کتیبه شکسته است، اما باز هم بیت مهم زیر به‌صورت خوانا بر آن ملاحظه می‌شود: «سال اتمام این خجسته بنا/ بیت معمور قلب مؤمن دان» با حساب ابجد مصرع دوم این بیت، تاریخ مدنظر برابر با سال۱۰۹۱ و اگر کلمه «دان» را به‌حساب نیاوریم و تنها عبارت «بیت معمور قلب مؤمن» را ملاک محاسبه قرار دهیم، برابر با سال۱۰۳۶ می‌شود که به‌احتمال قوی همین عدد بیانگر سال اتمام بنای مقبره مزبور است. در زیر عرقچین گنبد هم کتیبه‌ای است که از جانب قبله شروع می‌شود و دورتادور زیر گنبد را دور می‌زند و در پایان آن (روبه‌روی در ورودی) سال۱۰۵۸ به‌وضوح خوانده می‌شود. این کتیبه که به‌سبب دودودم دراویش طی قرون گذشته ناخوانا شده بود، در سنوات اخیر توسط مرمت‌کاران میراث فرهنگی خراسان نمایان شده است و خبر از زمان تزئینات داخلی بنا کمی پس از احداث آن (۱۰۳۶) می‌دهد که هم‌زمان با دوره سلطنت شاه عباس اول صفوی (۹۹۶ تا ۱۰۳۸قمری) بوده است. اما هویت فرد مدفون در گنبدسبز به‌درستی معلوم نیست، زیرا در همان قرن (۱۱قمری) سه «محمد مؤمن» نسبتا نامی و یک «محمد‌علی مؤذن» در مشهد می‌زیسته و مدفون شده‌اند که عبارت‌اند از «محمد مؤمن استرآبادی» (عارف و صوفی پیشوای ذهبیه)، «محمد مؤمن مفسر» (مفسر قرآن)، «محمد مؤمن حکیم» (طبیب شاه طهماسب و مؤلف کتاب «تحفه حکیم مؤمن»)، «محمدعلی مشهدی‌مؤذن» (ایضا از شیوخ ذهبیه). چون سال احداث بنای مقبره تا چندی پیش نامشخص بود، (بین ۲ سال۱۰۳۶ و۱۰۹۱) بعضی (از جمله مرحوم دکتر شریعتی در کتاب «راهنمای خراسان» ص۱۳۳) فرد مدفون را محمد مؤمن عارف استر‌آبادی دانسته‌اند، بعضی محمد مؤمن طبیب (که سال فوتش چند دهه بعد از احداث بنا بوده است!)، بعضی هم محمد مؤمن مفسر (که ایضا بعد از احداث بنا درگذشته است) را فرد مدفون در این بنا اعلام کرده‌اند. بالاخره بعضی هم این بنا را مدفن «محمدعلی مؤذن مشهدی» (ازجمله زنده‌یاد دکتر زرین‌کوب در کتاب «جستجو در تصوف» ص۱۸۸) دانسته‌اند.
پیداست که از میان این ۴ نفر، وزنه بیشتر به‌نفع محمد مؤمن عارف استرآبادی سنگینی می‌کند، اما این بنای تاریخی و زیبا مدفن هر کس بوده باشد، جزئی از میراث فرهنگی و تمدنی عموم مردم ایران، خراسان و مشهد است؛ بنابراین نگهداری از آن برعهده سازمان میراث فرهنگی است که حتی اگر بودجه ملی هم نداشته باشد، باید از محل درآمد موقوفات به‌مرمت و نگهداری آن مثل دیگر ابنیه تاریخی دوره صفوی در مشهد (از جمله مصلای پایین‌خیابان، مقبره خواجه‌ربیع و آرامگاه میرزاابراهیم رضوی در دامن کوهسنگی) مجدانه بپردازد. برای آگاهی بیشتر از این بنا و موقوفات آن بنگرید به دو کتاب «سیمای تاریخی‌فرهنگی شهر مشهد» و «مشهد، فرهنگ، تاریخ، مفاخر» که اولی به‌خواست شهرداری مشهد و دومی با بودجه و سفارش اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان تألیف و منتشر شده است.