پژوهشی بر تاریخی ترین خیابان ایران در کتاب «خیابان ارگ مشهد»

گروه فرهنگ | شهرآرانیوز- سلیمان نوری پیش از این کتابی با عنوان «از عرش اعلا تا عمق زمین» را با نگاهی به جاذبه‌های گردشگری شهر مشهد مقدس منتشر کرده بود. رضا سلیمان نوری از فعالان هویتی مشهد و خراسان و رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان و از روزنامه‌نگاران روزنامه شهرآرا است.

 

 

لازم به ذکر است کتاب «خیابان ارگ مشهد» را انتشارات گفتمان شهر وابسته به پژوهشکده نوین شهر ثامن، در ۲۱۵ صفحه و با قیمت ۶۰ هزار تومان منتشر کرده است. در ادامه یادداشت سلیمان نوری را در معرفی و چیستی این کتاب می‌خوانیم....

خیابان فصلی از حیات اجتماعی شهر است. آگاهی از فرهنگ خیابان مقدمه‎ای بر خوانش شهر به مثابه یک متن زنده است، آنجا که معنا‌های فراگیر و رسمی در معماری، طراحی و برنامه‌ریزی شهری در دریافت و پرداخت شهروندان دگرگون می‌شود و در پرسه زدن و قدم زدن فضایی دیگر شکل می‌گیرد. مسیری که افراد در خیابان می‌پیمایند، معمولا در خاطره‌ها و تصور‌ها می‌ماند و این نقشه ذهنی است که سر از خلق و نقل فضا‌هایی گاه متفاوت با گذشته و با کالبد شهر در می‌آورد. پس شهر را باید از لابه‌لای این مسیر‌ها و روایت‌های پرسه زدن در خیابان هم دید و پذیرفت. ناروا نیست اگر نسبت میان «حیات شهری» و «خیابان» را از جنس نسبت میان «محتوا» و «شکل» بدانیم و برای آگاهی از شهر و خوانش درست حیات آن در پی شناخت خیابان‌هایی باشیم که در فرآیند نووارگی شهر شکل گرفته‌اند و گذرگاه شهروندان شده‌اند و در ساختن نسبت زندگی و مواجهه با زندگی سنتی جایی به خود اختصاص داده‌اند.

 

خیابان امام خمینی کنونی و ارگ قدیم مشهد یکی از همین خیابان‌هاست. خیابانی که معرف مشهد مدرن و تلاش شهروندانش در مسیر امروزی کردن زندگی است. ارگ بخشی از مکان‌های حافظه‌ای و تقویم زندگی مردمی را در بر دارد که پیچیده‌ترین گذار‌های میان سنت و تجدد را در شهری مذهبی، اما در معرض تغییرات پردامنه تجدد گذرانده‌اند. ارگ اقلیم خاطره‌های خصوصی و حافظه‌های جمعی است.

خیابانی که پر از همنشینی نام‌ها و نشانه‌های «ملی» و «دولتی» است بی‌آنکه همه منحنی‌های عابران پرجنب و جوشش را با مهندسی‌های آرام فرهنگی به یاد‌ها سپرده باشد. ارگ خیابان رسمی مدرنیته است که بیرون ایستادگان از نظم رسمی را هم عملا هر روز و هر شب به پرسه زدن و حضور در متن خویش فراخوانده است. ارگ خیابان تناقض‌ها و تفاوت‌هاست؛ خیابانی است با دروازه‌ها، ورودی‌ها و خروجی‌های متفاوت و چندگانه که حتی برای واگویی تاریخش هم نمی‌تواند از یک حس و ادراک بهره گیرد. ارگ نماد مدرنیته در شهر مشهد است و هم‌زمان نماد تاریخ.

بر همین اساس کتاب «خیابان ارگ مشهد» در آخرین روز‌های اسفند سال ۱۳۹۸ منتشر شد، اما به دلیل شرایط کرونایی کشور دوبار جشن رونمایی آن لغو شد و سرانجام هفته گذشته به بازار کتاب وارد شد. در این کتاب از خیابان ارگ مشهد به عنوان تاریخی‌ترین خیابان ایران نام برده شده و احداث آن نقطه عطف تغییر وضعیت مشهد از شهری کاملا مذهبی به یک شهر امروزی و مدرن دانسته شده است. من در این کتاب، خیابان ارگ مشهد را از مناظر تاریخی، میراثی، معماری، تاریخ شفاهی، کنونی و آینده مورد نقد و بررسی قرار داده‌ام. خیابان ارگ مشهد یا خیابان امام خمینی کنونی که در سال ۱۳۰۷ به مناسبت برگزاری جشن هزاره فردوسی احداث شد، دومین خیابان در ساختار جدید شهر مشهد و به نوعی نماد مدرنیته در این شهر محسوب می‌شود. تأسیس این خیابان باعث ایجاد دو مرکزیت در شهر مشهد شد؛ یک حرم مطهر به عنوان مرکزیت دینی و دو خیابان ارگ به عنوان مرکزیت اداری. در واقع ایجاد خیابان ارگ به معنای تغییر وضعیت شهر مشهد از یک شهر کاملا مذهبی به یک شهر امروزی و مدرن بوده و به همین دلیل بررسی ابعاد و ویژگی‌های آن دارای اهمیت است.

 

 

خیابان ارگ بر اساس نسبت طول خیابان و میزان آثار تاریخی موجود در آن، تاریخی‌ترین خیابان ایران به حساب می‌آید، وجود بیش از ۱۶ بنای ثبت شده ملی، بیش از ۱۵ بنا واجد ثبت، بیش از ۱۶ بنای دارای شرایط ثبت، اما تخریب شده، چندین اثر از ثبت خارج شده و همچنین دو اثر تاریخی مدفون شناسایی شده نشان از بی‌نظیر بودن این خیابان در کشور دارد.

در فصل اول کتاب، خیابان ارگ به لحاظ تاریخی بررسی شده است. اینکه ارگ مشهد تا قبل از تأسیس این خیابان چه بوده، و پس از آن چه ساختاری داشته و اولین وضعیت خیابان ارگ چگونه بوده است.

در فصل دوم بنا‌های تاریخی ارگ از جمله آثار ثبت شده، آثار ثبت نشده، آثار تخریبی، آثار مدفون شده و آثار از ثبت ملی خارج شده مورد بررسی قرار می‌گیرد.

فصل سوم کتاب اختصاص به تشریح معماری بنا‌های موجود در ارگ، در ادوار مختلف دوره‌های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی و دلیل وجود آثار متفاوت در دهه‌های گوناگون هر دوره دارد.

فصل چهارم کتاب، ارگ به روایت شاهدان عینی است که برای نگارش آن از تاریخ شفاهی استفاده کرده و با حدود ۸۰ نفر از افراد مطلع از گذشته این خیابان گفتگو کردیم.

فصل پنجم کتاب، گشت در خیابان ارگ امروز، نام دارد. در این فصل، خیابان ارگ مشهد در سال ۱۳۹۸ به تصویر کشیده شده و ویژگی‌ها و ظرفیت‌های این خیابان از جمله مغازه‌ها، مراکز خدماتی، فضا‌های سبز و.. معرفی شده است. این نگاه تاکنون مورد مشابهی در کتاب‌های مرتبط با یک حوزه جغرافیایی خاص ندارد و خود یک امتیاز ویژه برای کتاب محسوب می‌شود چه در آینده محققان با استفاده از این بخش کتاب می‌توانند به راحتی خیابان ارگ را در سال ۱۳۹۸ ترسیم کنند.

در آخرین فصل کتاب فرصت‌های آینده این خیابان مطرح شده که بیان می‌کند آینده ارگ چگونه می‌تواند باشد. برای نگارش این کتاب تمام پرونده‌های ثبت ملی و سفرنامه‌هایی که به این فضا پرداخته بودند و تمام کتاب‌هایی که به نوعی، روایت‌های مختلفی از گذشته خیابان ارگ مشهد داشتند و تاریخ شهر مشهد را مورد بررسی قرار داده بودند، مانند: مطلع الشمس، سفرنامه سمیع‌الدوله، سفرنامه خانیکوب، تاریخ شهر مشهد و مشهد در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی یا مکتب شاپور را مطالعه کردیم و علاوه بر استفاده از نوشتار‌های ۳۰ کتاب مختلف تنها برای فصل چهارم آن با بیش از ۸۰ نفر گفتگو کردیم.

بر این اساس می‌توان مدعی شد این کتاب بیشتر کاری پژوهشی است که می‌تواند مورد استفاده کارشناسان حوزه‌های مختلف قرار گیرد و آنان با مطالعه آن برای آینده این شهر تصمیم بگیرند. ما اگر تاریخ شهرمان را ندانیم، نمی‌توانیم آینده را بسازیم، ما اگر ندانیم چه چیز‌هایی در این شهر بوده و مورد استفاده قرار می‌گرفته و چه ظرفیت‌هایی داشته، نمی‌توانیم در آینده ظرفیت‌های بهتری ایجاد و از آن‌ها استفاده کنیم. مقدمه این کتاب هم به قلم دکتر هادی خانیکی استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، نوشته و در آن به جایگاه خیابان در ارتباطات بین‌نسلی پرداخته شده است.