نقش فراموش شده مـامـا

سمیرا منشادی| «چرا باید لقمه را دور سرت بچرخانی؟ از همان اول یک راست می روی سراغ متخصص زنان زایمان؛ هم پزشک است و اطلاعات تخصصی دارد، هم خرج اضافه ای برای خودت نمی تراشی. اگر هم قرار باشد روند زایمان غیرطبیعی باشد، که چه بهتر!» این توضیح یا بهتر بگویم توجیه یکی از دوستانم در پاسخ به سؤالم برای انتخاب دکتر به جای ماما برای سپری کردن دوران بارداری اش بود. موضوعی که این روزها مبتلابه تعداد زیادی از زنان ایرانی، به ویژه مادر اولی ها، هم شده است، تا آن اندازه که برای گرفتن نوبت از یک متخصص زنان و زایمان باید دست کم 3،2 هفته ای را معطل بمانند.
جدا از نگرانی بحقی که مادران جوان دارند و فکر می کنند زیرنظر یک متخصص زنان و زایمان بودن، روند بارداری ایمن تری را برایشان رقم می زند، برخی هم که تعدادشان در طبقه متوسط کم نیست، این موضوع را به نوعی خودنمایی اجتماعی تبدیل کرده اند که فقط خدا می داند برچه مبنا و اساسی به این نتیجه گیری رسیده اند، درحالی که این رویه در کشورهای توسعه یافته دنیا دقیقا برعکس اتفاقی است که در کشور ما روی می دهد؛ یعنی افزون بر اینکه ماماها، پیش قراولان زایمان و بارداری طبیعی در جامعه اند، انتخاب مادران برای داشتن یک همراه دائمی در طول 9ماه بارداری هم هستند.
این موضوعی است که تأثیر مستقیمی هم بر تعداد زایمان های طبیعی در جامعه دارد؛ مسئله ای که این روزها به یکی از دغدغه های مهم نظام سلامت در کشور نیز تبدیل شده است. به همین دلیل امروز می خواهیم به کمک تعدادی از کارشناسان این حوزه به بررسی این موضوع بپردازیم.

ماماها فقط قابله نیستند
بیشتر ما تصوری که از حیطه خدمات مامایی داریم، این است که در روند زایمان طبیعی در زایشگاه ها به مادر کمک می کنند. هرچند پاسخ درست است، به گفته مریم دائی نژاد، عضو جمعیت مامایی استان، این ابتدایی ترین کاری است که یک ماما انجام می دهد یا باید انجام بدهد. موضوعی که باعث شده است تا مادران به جای انتخاب یک ماما به سراغ پزشکان متخصص بروند. اگر بخواهیم به زبان خیلی ساده، حیطه خدمات مامایی را شرح بدهیم، باید بگوییم یک زن از ابتدای تولد تا پایان عمر، نیازمند داشتن یک رابطه دائمی با ماماست؛ درست مانند تعریفی که ما از یک پزشک خانواده در نظام سلامت برای عموم مردم داریم. این خدمات شامل آموزش، مشاوره و مراقبت در دوره های نوزادی، بلوغ، ازدواج، بارداری و یائسگی است، نظیر:

ارائه مشاوره و مراقبت های لازم در سن بلوغ
درمان و مشاوره مشکلاتی که بانوان در زمینه رابطه زناشویی دارند
گرفتن پاپ اسمیر برای تشخیص زودهنگام یکی از سرطان های شایع در زنان یعنی سرطان دهانه رحم
انجام معاینات دوره ای سینه برای پیشگیری از شایع ترین سرطان زنانه
تجویز داروهای مجاز و آزمایش ها و سونوگرافی
کمک به وضع حمل طبیعی مادر
مراقبت های اولیه نوزاد بعد از زایمان
مشاوره تنظیم خانواده و یائسگی

مرز مامایی و متخصص زنان
در کشورهای توسعه یافته جایگاه ماماها کاملا مشخص است و مادران مرز بین ماما و متخصص زنان را می دانند، درحالی که در کشور ما این طبقه بندی وجود ندارد. در این کشورها ماماها درصدر نیازهای بانوان قرار گرفته اند و فقط در شرایطی که نیاز به تشخیص ویژه یا جراحی خاص باشد، زنان به پزشک متخصص ارجاع داده می شوند. به زبان ساده تر اگر می خواهید بدانید که چه زمانی یک مادر باردار باید به ماما یا پزشک زنان مراجعه کند، باید گفت بیشتر مشکلات بانوان را در مرحله اولیه ماماها می توانند حل وفصل کنند و تنها درصورتی که با بیماری پیچیده یا مشکل خاصی روبه رو باشیم، باید به سراغ یک متخصص زنان برویم؛ به طور مثال جراحی هایی مانند لاپاراسکوپی و زایمان سزارین در حیطه کار متخصصان زنان و زایمان است و ماماها حق ورود به آن را ندارند.

وضعیت ماماها در کشورمان
در شرایط کنونی بیشترین استفاده ای که از تخصص ماماها در کشورمان می شود، در بیمارستان هاست و اتاق های زایمان، که ماما در آن به صورت تخصصی مراقبت هایی را که مادر تا زمان زایمان نیاز دارد، پیگیری می کند. در سال های اخیر با فرهنگ سازی صورت گرفته، مادران باردار بیشتری از کلاس های پیش از بارداری، آمادگی زایمان و دیگر خدماتی که ماماها به صورت تخصصی ارائه می دهند، استفاده می کنند، ولی تا استانداردها و شرایط مطلوب فاصله بسیار داریم.
همان طور که گفتیم حیطه خدمات مامایی بسیار گسترده و تخصصی است، اما همچنان در کشورمان بانوان اصرار دارند که یک پزشک متخصص آن ها را معاینه کند؛ موضوعی که به گفته معصومه فلاح کریمی، کارشناس روان شناسی و کارشناس ارشد مامایی، ریشه فرهنگی و تا حدودی روان شناختی دارد و برای ایجاد تغییر در شرایط فعلی باید از این 2حوزه وارد عمل شد، به طورمثال:

یک باور اشتباه که در فرهنگ ما وجود دارد این است که برای درمان باید فقط به یک دکتر مراجعه کرد، درحالی که گاهی برای درمان به شنوایی سنج، بینایی سنج، فیزیوتراپ و... که دکتر نیستند نیز می توان مراجعه کرد و نتیجه بهتری هم گرفت.

بانوان باردار خود را بیمار خطاب می کنند؛ درحالی که بارداری بیماری نیست و روند طبیعی بدن است و هر بانویی این دوران را تجربه می کند.

هرچــه پزشکی مطبش شلوغ تر باشد، حاذق تر است و باید حتی با داشتن روند یک زایمان طبیعی، زیرنظر چنین افرادی بود؛ درحالی که تمام مراجعه کنندگان یک متخصص زنان، بانوان باردار نیســـتند.

بااینکه برای قرن ها قابله ها نقش مهمی در روند بارداری و زایمان طبیعی در دنیا داشته اند، طب نوین تصورات نادرستی از آن ها به جامعه القا کرد که باعث ترساندن مادران از زایمان طبیعی و مراجعه به قابله ها شد. درعوض زایمان سزارین با عوارض زیادی که داشت، جایگزین زایمان طبیعی شد.

کمبود ماما و احساس ناخوشایندی که مادران از وضعیت رهاشدگی در زایشگاه ها هنگام تولد فرزندشان دارند، یکی دیگر از دلایلی است که مراجعه به پزشک به جای ماما را در جامعه زیاد کرده است.

نداشتن حمایت بیــــمــــه ای لازم و اعتبار نداشتن مُهر کاری ماماها در کشورمان برای آزمایشگاه ها، سونوگرافی ها و داروخانه ها هم، موضوع دیگری است که باعث شده است مادران باردار کمتر به ماماها مراجعه کنند.

فواید یک زایمان طبیعی
تبلیغات سودآور بسیاری که در چند دهه اخیر درباره سزارین در دنیا به ویژه کشورهای درحال توسعه صورت گرفت، هم کار را برای ماماها مشکل کرد و هم رغبت مادران را به زایمان طبیعی کاهش داد؛ مشکلی که باوجود تلاش های یک دهه اخیر نظام سلامت برای تغییر این باور در جامعه، همچنان حل نشده باقی مانده است. اگر بانوان ما مزایای داشتن یک زایمان طبیعی را بدانند و فردی مانند یک ماما در تمام طول بارداری همراهشان باشد که آن ها را برای داشتن یک زایمان طبیعی ایمن آماده کند، به این همه رویارویی با چالش های زایمان سزارین در جامعه، نیازی نیست. از مهم ترین مزایایی که باید برای زایمان طبیعی برشمرد، می توان به این چند نکته اشاره کرد:

رشد کامل نوزاد و افزایش ضریب ایمنی او با عبور از کانال زایمان طبیعی
ارتباط بهتر مادر و نوزاد هنگام زایمان و بعداز آن
کاهش خطرات و مشکلات حین و بعد از زایمان برای مادر و نوزاد
بهبود و برگشت سریع مادر به کارهای روزمره اش
اقامت و هزینه های کمتر بستری برای خانواده ها و نظام سلامت

آسیب های یک زایمان سزارین
برای درک آسیب ها و ضررهای زایمان سزارین برای مادران، کافی است نیم نگاهی به آمار مرگ ومیرهای ناشی از این نوع زایمان بیندازیم تا بقیه ماجرا دستمان بیاید. برخلاف تصوری که در جامعه وجود دارد، مرگ مادران در روش سزارین سه برابر بیشتر از زایمان طبیعی است. همچنین میزان زیاد خون ریزی، عفونت مکرر محل سزارین، چسبندگی داخلی رحمی، صدمه به احشای داخل شکم هنگام زایمان، دیر جمع شدن رحم، افسردگی پس از زایمان و ارتباط کم با نوزاد به دلیل درد زیاد مادر را باید از مشکلات شایع دیگری دانست که مادران سزارین شده پس از زایمان با آن روبه رو هستند.

مامای همراه؛ یک بسته حمایتی کامل
لابد درباره مامای همراه مطالبی شنیده اید. برای اینکه بدانیم مامای همراه چیست و دقیقا چه کاری می کند که متمایز از ماماهایی می شود که می شناسیمشان، باید کمی به عقب برگردیم، زمانی که هنوز مردم به صورت فامیلی و قبیله ای زندگی می کردند و مکانی به نام زایشگاه وجود نداشت. قابله هفته ای چندبار می آمد و وضعیت زائو را بررسی می کرد و به او دستورالعمل های خاصی می داد. زمان زایمان هم که می شد، به جز قابله آشنا دست کم دو یا سه نفر دیگر از نزدیکان زائو مانند مادر یا خواهر حضور داشتند و با حمایت های عاطفی شان بیست و چهارساعته زائو را همراهی می کردند.
این بسته ترکیبی همان چیزی است که ما از آن به مامای همراه یاد می کنیم و در کشورهای توسعه یافته در کنار هر مادر باردار یکی از آن ها دیده می شود. درواقع برای ایجاد تغییر مناسب در شرایط بدنی مادر و داشتن یک زایمان ایمن و راحت، ماما باید بتواند اطمینان و اعتماد زائو را برای همراهی اش در زمان زایمان به دست آورد. چیزی که نبود آن، بزرگ ترین مانع برای انجام زایمان های طبیعی به ویژه در مادران جوان محسوب می شود. ازاین رو لازم است ماما دست کم تا قبل از پروسه زایمان، ارتباط بیست و چهارساعته اش را با مادر حفظ کند و از طریق روش های مختلفی مانند ماساژ، طب فشاری، رایحه درمانی، یوگا و حرکات کششی و نرمش به مادر کمک کند برای یک زایمان طبیعی و خوب آماده شود.
اینکه مادر در زمان زایمان، کسی را کنارش داشته باشد که بشناسدش و بتواند از طریق به کارگیری همین فنون، فرایند زایمان را برایش آسان کند، می تواند انگیزه ای خوب برای انتخاب زایمان طبیعی در مادران جوان و گامی بزرگ در ترویج زایمان طبیعی در جامعه برای دولت باشد؛ چیزی که سیاست مداران حوزه سلامت هم مصرانه به دنبال آن هستند. تحقق کامل این موضوع در جامعه هم فقط به کمی حمایت مالی و بیمه ای از سوی دولت و آگاهی بخش رسانه ها نیاز دارد.

نگاه آماری

15

حدود 15هزار ماما در کشور بیکار هستند

40

بیش از 40هزار فارغ التحصیل رشته مامایی در کشور داریم

70

حدود ۷۰ درصد تولدها در ایران با سزارین اتفاق می افتد

2000

حدود 2000ماما در خراسان رضوی عضو نظام پزشکی هستند

235

به طور تقریبی 235 مرکز مشاوره مامایی در کشور داریم

32

حدود 32 هزار فارغ التحصیل رشته مامایی در مراکز مختلف بخش دولتی و خصوصی به صورت رسمی و قراردادی مشغول به فعالیت اند

مامایی در دیگر کشورها

تاریخچه مامایی در دنیا به قدمت عمر بشریت است. لابد شما هم از مادرهایتان شنیده اید که قابله های خانگی، آن ها را در خانه به دنیا آورده اند. اتفاقی که تا همین 3،2دهه اخیر هم در کشور ما طبیعی و مرسوم بود و به یک باره طب نوین، آن را دستخوش تغییرات زیادی کرد. جالب اینجاست که درست به موازات آنکه ما در این سال ها از زایمان طبیعی و کمک گرفتن از ماماها دور شدیم، سایر کشورها آن را تقویت کرده اند؛ ازاین رو لازم است دولتمردان ما هم با درنظر گرفتن تدابیر لازم، زمینه برگشت دوباره به گذشته را فراهم کنند. در ادامه به وضعیت چند کشور توسعه یافته در این زمینه نگاهی می اندازیم.

آلمان

به کار گیری ماما در این کشور بسیار مرسوم است و خدمات مامایی تحت پوشش بیمه کامل قرار دارد. حتی اگر روند زایمانی را یک متخصص زنان انجام دهد، ماما باید در اتاق زایمان حضور داشته باشد. مادران آلمانی موظف اند از همان ابتدای بارداری، مامای مختص خود را برای روز زایمان رزرو کنند. ماما بعد از زایمان هم به طور مرتب به منزل مادر سر می زند و وضعیت او و نوزادش را کنترل می کند و توصیه های لازم را برای شیردهی، ورزش های لگن، بهبود زخم ناشی از سزارین و... در اختیار مادر قرار می دهد.

ژاپن

در ژاپن ، ماماها در کنار متخصصان زنان و زایمان در زایشگاه ها حضور فعال دارند و از ابتدای بارداری تا هنگام زایمان و پس از آن با مادر همراه هستند. آن ها با مشاهده کوچک ترین عارضه یا مشکلی، مادر را به متخصص زنان ارجاع می دهند و مدام این ارتباط را با پزشک مادر حفظ می کنند. ماماها در این کشور افزون بر آموزش مادران، وظیفه آموزش خانواده آن ها را هم بر عهده دارند.

انگلستان

در این کشور بیشتر مراقبت های بارداری را ماماها انجام می دهند، با وجود این یک مامای خاص برای مادر تعیین نمی شود؛ به عبارت ساده تر یک مادر باردار را ماماهای مختلفی معاینه می کنند؛ ازاین رو بیشتر اوقات مشخص نیست در زمان زایمان کدام ماما در اتاق زایمان حضور خواهد داشت. انجام زایمان هم در این کشور برعهده ماماهاست و تنها زمانی که مشکل یا عارضه ای بروز کند، پای یک متخصص زنان به اتاق زایمان باز خواهد شد.