اثرات وقف در تاریخ عزاداری‌های مشهد

مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ وقف نه فقط یک نهاد سنتی و شرعی، بلکه یک نهاد جریان ساز است؛ تاریخ این سنت حسنه را که نگاه کنید، دلیل این مسئله را در‌ می‌یابید. بسیاری از اماکن مقدس در کشور ما و همچنین مراسم مذهبی که برخی از آن‌ها قدمتی چند صد ساله دارد، بدون پشتوانه وقف، قادر به تداوم فعالیت و حفظ جریان خود نبوده است. در تاریخ مشهد، به صورت خاص، وقف جایگاهی بی بدیل و تأثیرگذار دارد؛ اصلا بدون وقف نمی‌توان برای توسعه و شکل گیری این شهر، دلیل مؤثری پیدا کرد. ساخت بنای حرم رضوی و موقوفات مربوط به آن، خودش روایتی مسجل و انکارناپذیر از نقش وقف در تاریخ شکل گیری مشهد است.

موقوفاتی که باعث رونق این شهر کهنسال شده، مانند دیگر شهر‌ها و مناطق ایران، فقط محدود به حفظ اماکن یا تمشیت امور مدارس دینی نیست، بلکه بسیاری از فعالیت‌های خیریه و مذهبی را هم پوشش می‌دهد. دیگر تفاوت مهم فعالیت نهاد وقف در مشهد، گستره قرار گرفتن آن است؛ در جا‌های دیگر، کمتر پیش می‌آید که موقوفه وقف شده مربوط به یک بنا یا برنامه، فاصله زیاد با محل برگزاری برنامه یا قرار گرفتن بنا داشته باشد، اما موقوفه‌های فعال مربوط به مشهد، گاه چند هزار کیلومتر از این شهر و محل هزینه کردن درآمدشان فاصله دارند و این، البته مربوط به جایگاه حرم مطهر رضوی و حضور ارادتمندان ثامن الحجج (ع) در اقصانقاط جهان است.

مراسم عزاداری و نسبت آن با وقف در تاریخ مشهد

یکی از زمینه‌های مهم فعالیت موقوفه‌ها در شهر مشهد، مربوط به برگزاری مراسم عزاداری و به صورت خاص، عزاداری ماه‌های محرم و صفر است. در این دو ماه، حضور زائران در مشهد هم افزایش پیدا می‌کند و فضا برای برگزاری چنین جلساتی فراهم می‌شود. تا جایی که می‌دانیم، مراسم عزاداری دست کم از میانه دوره ایلخانی به بعد، در مشهد برگزار می‌شده، هرچند برگزاری آن به دلایل سیاسی و گاه مذهبی، با محدودیت‌های زیادی همراه بوده است. با توسعه کمی و کیفی شهر در دوره تیموری و در پی آن، استقرار دولت شیعی مذهب صفویه، عزاداری در شهر مشهد، شکل و صورت منظمی به خود گرفت و به ویژه در ایام محرم و صفر، حضور کاروان‌های زیارتی و زائرانی از اقصانقاط ایران و جهان، باعث رونق این مراسم می‌شد.

همین مسئله، واقفان را به فکر انداخت که برای تأمین هزینه‌های این مراسم، تمهیداتی بیندیشند و چنین بود که نخستین موقوفه‌های مربوط به عزاداری در این دو ماه، وقف و باعث رونق جریان عزاداری در مشهد شد. اتفاقا قدیمی‌ترین موقوفه‌ای که در این زمینه وقف شد و در روزگار ما نیز همچنان فعال است، مربوط به اواخر عهد صفوی است؛ این موقوفه که به «موقوفه میرزا محمد مؤمن» شهرت دارد، در سال  ۱۱۳۶ هجری قمری (۱۱۰۳ خورشیدی)، طبق وصیت شاه طهماسب دوم، وقف شد تا نیمی از عواید سالانه آن، صرف عزاداری در روز عاشورا و افزون بر این، روضه خوانی برای سیدالشهدا (ع) در هر شب و روز جمعه شود.

موقوفه‌های دور

تعداد زیادی از موقوفه‌های قدیمی مربوط به برگزاری عزاداری در مشهد که عموما مربوط به برگزاری مراسم سوگواری در حرم مطهر امام رضا (ع) می‌شوند، داخل یا حتی اطراف شهر مشهد قرار ندارند؛ نمونه اش موقوفه «محمدحسین الشریف» است که در سال ۱۲۵۴ هجری قمری (۱۲۱۷ خورشیدی)، در دوره محمدشاه قاجار وقف شده است. محمدحسین خان که ظاهرا از اعیان کرمان بود، یک سوم درآمد یک دانگ ونیمی از مزرعه «حسین آباد دریاچه» واقع در حومه شهر کرمان را وقف برگزاری عزاداری در ماه‌های محرم و صفر، در محل مسجد گوهرشاد و اماکن متبرکه کرده است.

از موقوفه نسبتا بزرگ «امام وردی خان بیات مختاری و آبجی سلطان زوجه وی» نیز، می‌توان به عنوان یک نمونه خوب دیگر در این زمینه یاد کرد؛ موقوفه‌ای مربوط به سال ۱۲۷۶ هجری قمری (۱۲۳۸ خورشیدی) در عهد ناصرالدین شاه که محل آن در نیشابور قرار دارد و جزئیات مربوط به نیت واقف در آن، خیلی هم مفصل است؛ «منافع موقوفات مزبور همه ساله بعد از وضع مخارج ملکی، منافع ۶ سهم از ۱۲ سهم بعد از وضع تعمیرات باغات و متعلقات منافع ۶ سهم، از اول فصل حَمَل (بهار) لغایت فصل عقرب (پاییز) و روز عید غدیر و روز وفات حضرت امام حسن و روز وفات امام رضا علیه السلام [و نیز]ایام شریفی که مناسب باشد از اشخاصی که از اهل ا... و طلبه باشند در باغات موقوفه مهمان نمایند.»

بخشی از درآمد این موقوفه نیز صرف عزاداری در حرم امام رضا (ع) و اطراف آن می‌شود. مواردی مانند این دو نمونه کم نیست؛ موقوفه‌هایی مثل موقوفه سیدعلی فرزند سیداسماعیل در کرمان (مربوط به سال ۱۲۶۱ هجری قمری (۱۲۲۴ خورشیدی) که نقش مهمی در برقرار ماندن جریان تاریخ عزاداری شهر مشهد داشته اند.

موقوفه‌های نزدیک

بخش دیگری از موقوفه‌های مربوط به مراسم عزاداری در شهر مشهد که البته بخش شایان توجهی را هم دربرمی گیرد، داخل شهر قرار دارند. از قدیمی‌ترین نمونه‌های این قبیل موقوفه ها، می‌توان به موقوفه «فضل ا... خان وزیرنظام» اشاره کرد که در سال ۱۲۷۱ هجری قمری (۱۲۳۴ خورشیدی) وقف شد؛ او چند باب مغازه در بازار کفشدوزان مشهد را که متصل به صحن عتیق بود، وقف عزاداری ماه صفر کرد. این عزاداری باید در دهه آخر این ماه و در حرم رضوی برگزار می‌شد. نمونه دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، موقوفه مشهور عضدالملک است.

میرزامحمدحسین، مشهور به عضدالملک، دو دوره نایب التولیه آستان قدس بود و در سال ۱۲۷۴ هجری قمری ۱۲۳۶ خورشیدی)، طومار مشهور «عضدالملکی» را تهیه کرد که در آن، سیاهه کامل موقوفات حرم رضوی ثبت شده است و یکی از منابع بسیار مهم برای شناخت موقوفات قدیمی مشهد محسوب می‌شود. عضدالملک علاوه بر تلاش در راستای حفظ موقوفه ها، خودش هم واقف بود و اتفاقا به موضوع تأمین هزینه‌های عزاداری به وسیله موقوفه‌ها نیز اهمیت بسیار می‌داد. او زمین‌ها و مغازه‌هایی را در مشهد و اراضی زراعی متعددی را بیرون از شهر مشهد خرید و وقف این کار کرد.

طبق نظر عضدالملک، درآمد موقوفه بعد از کسر هزینه‌های مربوطه، باید صرف برگزاری عزاداری در روز‌های رحلت پیامبراکرم (ص)، شهادت امیرمؤمنان (ع)، شهادت حضرت زهرا (س)، شهادت امام مجتبی (ع) و شهادت امام رضا (ع) می‌شد. تعیین روز و زمان عزاداری در وقف نامه ها، یکی از عواملی بود که باعث ایجاد سنت‌های جدید در برگزاری عزاداری می‌شد و‌ای بسا با توجه یک واقف، عزاداری برای یکی از معصومان (ع)، جلوه و شکل منظم‌تر و بهتری پیدا می‌کرد؛ حتی گاه این تأثیر روی تدوین شعر و نحوه برگزاری مراسم هم قابل مشاهده بود.

در این بین، توجه به عزاداری در شب شهادت امام رضا (ع)، در بسیاری از وقف نامه‌ها وجود داشت و باعث می‌شد که مشهد، در این شب، بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین مراسم عزاداری جهان تشیع را داشته باشد که البته طبیعی هم به نظر می‌رسد. موقوفه‌هایی مانند موقوفه «مهدی قلی میرزا سهام الملک» که شامل ۹ باب مغازه در پایین خیابان مشهد و نزدیک دروازه نقاره خانه می‌شد، از این قسم موقوفه هاست؛ همچنین موقوفه‌های «حاج کاظم غراب» (۱۳۴۳ خورشیدی)، «مجدالدین مدنی» (۱۳۶۶ خورشیدی) و... که در برگزاری عزاداری‌ها در مشهد و برقراری جریان آن نقش عمده‌ای داشته اند.

هزینه‌های مربوط به برگزاری مراسم روضه‌خوانی در کشیک دوم از محل مصارف
موقوفه حاجی باقر سمنانی
۱۳۱۵ هجری قمری

موقوفه وزیر نظام برای عزاداری محرم و صفر
۱۲۹۳ هجری قمری

موقوفه امین السلطان برای عزاداری دهه محرم و صفر
۱۳۱۷ هجری قمری

صورت پرداخت انعام به روضه‌خوانهای دهه عاشورا از محل
مصارف موقوفه میرزا مهدی لشکرنویس
۱۳۰۵ هجری قمری

پرداخت انعام به روضه‌خوان‌های درب حرم و ایوان طلا
در ایام عاشورا
۱۳۲۶ هجری قمری